اشکان بروج، سارا مکیان و فرید حنیفه‌زاده
زندگی روستایی با صفت‌هایی از قبیل آرامش‌بخش، به دور از دغدغه‌های معمول نظیر ازدحام و آلودگی شهرها شناخته می‌شود. این مناطق عموما جمعیت کمی دارند و کشاورزی و دامداری فعالیت‌های عمده مردم در آنجا هستند. از طرفی کمبود امکانات و زیرساخت‌ها و سطح پایین معیشت مردم از ویژگیهای زندگی روستایی هستند. این عوامل سبب شده تا جوامع روستایی عموما با پدیده مهاجرت ساکنین به شهرها مواجه باشند.
در این بین، توسعه گردشگری در چنین مناطقی می‌تواند بسیار کارگشا باشد. در طول سالیان گذشته مفهومی تحت عنوان گردشگری روستایی مورد توجه قرار گرفته است که به تمام فعالیت‌های گردشگری که در محیط روستا انجام می‌گیرد، اشاره دارد. این نوع خاص از گردشگری، عمدتا بر سبک زندگی، هنر، فرهنگ و میراث نواحی روستایی تاکید دارد، امکان تعامل بین ساکنین روستا و گردشگران را فراهم می‌کند و بدین ترتیب، در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی از مردم محلی حمایت می‌کند و می‌تواند چهارچوبی برای توسعه پایدار روستایی فراهم کند. این توسعه پایدار در مناطق روستایی، اغلب از طریق پروژه‌های کوچک مقیاس محلی که اتکای کمی بر استفاده از منابع طبیعی دارند، حاصل می‌شود.
در همین ارتباط مفهومی تحت عنوان گردشگری جامعه‌محور روستایی وجود دارد که تاکید آن بر مشارکت جامعه محلی و تقویت هویت این افراد است که می‌تواند توامان کیفیت زندگی آن‌ها و همچنین پایداری زیست محیطی طبیعت را ارتقا دهد.
در حالت کلی، در چهارچوب گردشگری جامعه‌محور روستایی، فعالیت‌های گردشگری از قبیل تامین اقامتگاه، غذا، راهنمای محلی و همچنین فروش صنایع دستی توسط افراد جامعه محلی انجام می‌گیرد. با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور ایران و دارا بودن ویژگیهای از جمله تاریخ کهن چندین هزار ساله، چشم‌اندازهای طبیعی زیبا و همچنین میراث فرهنگی غنی، گردشگری روستایی و گردشگری جامعه‌محور از مناسب‌ترین گونه‌های گردشگری برای توسعه هستند.
۲۳ شاخص برای سنجش پایداری بومگردی‌ها
اقامتگاه‌های جامعه‌محور که بیشتر تحت عنوان اقامتگاه‌های بومگردی شناخته می‌شوند، یکی از ارکان گردشگری جامعه‌محور هستند که سابقه تاسیس و بهره‌برداری از آن‌ها به اوایل دهه ۸۰ شمسی باز می‌گردد و در طول سالیان اخیر، با اقبال زیادی در کشور ایران روبه‌رو شده‌اند. اقامتگاه‌های بومگردی عمدتا در مناطقی تاسیس می‌شوند که فرهنگ محلی و چشم‌انداز طبیعی منحصر به فردی داشته باشند. این اقامتگاه‌ها همچنین، با ویژگیهای ذاتی منطقه نظیر بافت تاریخی و سبک معماری همسو هستند.
از آن‌جایی که چنین اقامتگاههایی معمولا توسط افراد بومی و به صورت خانوادگی اداره می‌شوند، می‌توانند به معیشت افراد روستایی تنوع بخشند و در عین حال، امکان تعامل مستقیم افراد بومی با گردشگران در چنین اقامتگاههایی باعث می‌شوند که گردشگران با سبک زندگی، آداب و رسوم، معماری، و غذاهای محلی آن منطقه آشنا شوند.
همانطور که اشاره شد، احداث و بهره‌برداری از اقامتگاه‌های بومگردی در طول سالیان اخیر در ایران با اقبال مواجه بوده؛ به نحوی که تا سال ۲۰۲۰ میلادی، قریب به ۲ هزار اقامتگاه بومگردی توسط وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد تایید قرار گرفته است. اما در پژوهشی که توسط نگارندگان انجام شد، معیارهای پایداری اقامتگاه‌های بومگردی شناسایی و تعیین شدند. در این تحقیق، با در نظر گرفتن سه بعد پایداری یعنی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی، ۲۳ شاخص برای سنجش پایداری اقامتگاه‌های بومگردی استخراج و شاخص‌ها را در ۴ گروه مجزا دسته‌بندی شد. این ۴ گروه عبارتند از:
- محصولات گردشگری، خدمات و فعالیت‌های بومی
- ساختار اکولوژیکی و زیست محیطی
- مالکیت و مدیریت خانوادگی و مشارکت بومیان
- زیرساخت‌های گردشگری
در این بین، ساختار اکولوژیکی و زیست محیطی یک اقامتگاه در مقایسه با موارد دیگر، بالاترین اهمیت را در همسویی آن اقامتگاه با اهداف پایداری دارد.
جنبه‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی توسعه گردشگری، همگی بخشی از روند مستمر دستیابی به توسعه گردشگری پایدار هستند. گردشگری جامعه‌محور هم یک جنبه اساسی از توسعه پایدار گردشگری است. مدیریت و احداث اقامتگاه‌های بومگردی به‌عنوان یکی از ارکان گردشگری جامعه‌محور در ایران با اقبال مواجه شده از این رو این پژوهش به شناسایی و تعیین معیارهای سنجش پایداری چنین اقامتگاههایی اختصاص یافت. چنین شاخص‌هایی، امکان سنجش عملکرد پایدار هر اقامتگاه بومگردی را فراهم می‌کنند.
همانطور که پیشتر اشاره شد، شاخص‌های شناسایی‌شده در این تحقیق در قالب ۴ رکن مختلف دسته‌بندی شدند. در این میان رکن «محصولات گردشگری، خدمات وفعالیت‌های بومی» در برگیرنده شاخص‌هایی است که توسعه پایدار را در مناطق روستایی با حمایت از الگوهای فرهنگی-اجتماعی و محافظت از میراث فرهنگی ناملموس تقویت می‌کنند.
رکن «ساختار اکولوژیکی و زیست محیطی» نیز با شاخص‌هایی در ارتباط است که متضمن نگهداری از بافت تاریخی و هویت فرهنگی نواحی روستایی هستند. همچنین، رکن «مالکیت و مدیریت خانوادگی و مشارکت بومیان» دربرگیرنده شاخص‌هایی است که هدف آن‌ها توانمندسازی جوامع محلی از طریق مشارکت دادن آن‌ها در برنامه‌ریزی و مدیریت طرح‌های گردشگری است.
در نهایت، شاخص‌های زیرمجموعه رکن چهارم یعنی «زیرساخت‌های گردشگری» با رضایت گردشگران مرتبط هستند. زیرساخت گردشگری جزو جدانشدنی هر طرح توسعه‌ای است. اقامتگاه‌های بومگردی به عنوان کسب و کارهای کوچک گردشگری در مناطق روستایی با معیارهای توسعه پایدار گردشگری همسو هستند. از این رو، در این نوشتار شاخص‌های پایداری که در احداث و مدیریت یک اقامتگاه بومگردی باید مورد توجه قرار گیرد شناسایی شدند.
در نظر داشتن چنین شاخص‌هایی در هنگام احداث، مدیریت اقامتگاه‌های بومگردی می‌تواند در دستیابی به توسعه پایدار گردشگری در نواحی روستایی بسیار کمک‌کننده باشد.
نتایج این پژوهش در قالب یکی از فصول کتاب «برنامه ریزی و توسعه گردشگری در خاورمیانه»، توسط انتشارات CABI به چاپ رسیده است. شما می‌توانید نسخه کامل این فصل را اینجا بخوانید.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
