رسانه قطبنما: رئيس جامعه تورگردانان ایران اخیرا از تعطیلی و تغییر در کسب‌وکار حدود ۸۰ درصد از آژانس‌های مسافرتی و تورگردانان گردشگری خبر داده است. این آمار البته، مربوط به آژانس‌های فعال کشور می‌شود؛ به این معنی که آژانس‌های دارای مجوز که غیرفعال بوده‌اند، در نظر گرفته نشده‌اند.
این میزان از تعطیلی آژانس‌های مسافرتی، خبر از آتش زیر خاکستر در فضای این کسب‌وکارها می‌دهد. برای سال‌ها و حتی دهه‌های متمادی، چالش‌های بنیادینی بر سر راه فعالیت آژانس‌های گردشگری وجود داشته است؛ اما عمده‌ترین چالش‌ها چیست؟
بررسی‌های «رسانه قطبنما» در گفتگو با مدیران ۱۲ آژانس و دفتر مسافرتی در ایران، نشان می‌دهد این شرکت‌ها ۱۰ چالش اساسی دارند:
- تاثیرات سیاست خارجی کشور
- سیاست‌گذاری ناکارآمد در گردشگری
- تاثیرات سیاست داخلی کشور
- انحصار و رانت فردی و گروهی
- محدودیت فناوری
- زیرساخت نامناسب گردشگری
- بحران نیروی انسانی
- نبود سیستم نظارتی کارآمد و استاندارد در گردشگری
- رقابت ناسالم در فضای کسب‌وکارها
- تاثیرات سیاست‌های اقتصادی
این چالش‌ها در گفتگو با مدیران ۱۲ آژانس مسافرتی و برگزارکننده تور، فعال در سه بازار گردشگری ورودی، گردشگری داخلی و گردشگری خروجی شامل دفاتر مسافرتی اسپیلت البرز، فلامینگو، زرین پرواز، یوتوپین، پاسارگاد تورز، کلوت، آوان سفر پارس، دالاهو، ستاره ونک، ویزموندو، رز آبی و آریا مدتور استخراج شده‌اند.
از این میان، ۹ آژانس در بازار گردشگری ورودی، ۹ آژانس در بازار گردشگری خروجی و ۵ آژانس در بازار گردشگری داخلی فعال هستند. اظهارنظرهای منعکس‌شده در این گزارش، ترکیبی از چالش‌های فعالیت در هر سه بازار مورد اشاره، است.
اما در حدود ۲ دهه اخیر، چه بر آژانس های مسافرتی ایران گذشته است؟ در اینفوگرافیک زیر به‌صورت خلاصه چالش‌ها و نکات مربوط به هرکدام از چالش‌ها را گردآوری کرده‌ایم:
چالش‌های ۱۰گانه آژانس‌های مسافرتی در ایران
«مهم‌ترین مشکل این است که حاکمیت وظیفه خود را در برابر گردشگری درست انجام نمی‌دهد و از آن، صرفا در مقاطعی مانند انتخابات استفاده می‌کند. اینکه بارها گفته می‌شود که گردشگری راه حل بسیاری از بن‌بست‌های سیاسی است و امثال آن، در واژه قشنگ است و هرگز در عمل به آن نرسیده‌ایم»؛ این را رضا اباذری، هم‌بنیانگذار شرکت گردشگری و مهاجرتی ویزموندو (موسسه آکو مهاجر) می‌گوید که بیش از دو دهه در حوزه گردشگری فعالیت می‌کند.
بسیاری از دیگر مصاحبهشوندگان در این گزارش نیز، ریشه اصلی چالش‌های گردشگری را در نگاه بالادستی به گردشگری ایران جستجو می‌کنند.
اما از نظر این مدیران آژانس‌های مسافرتی، اصلی‌ترین چالش‌های این حوزه کدامند؟ در جدول زیر، چالش‌های ده‌گانه آژانس‌های مسافرتی ایران در دو دهه اخیر، از نظر ۱۲ مدیر دفاتر مسافرتی و به ترتیب اهمیت، لیست شده است:
چالش‌های آژانس‌های مسافرتی در ایران |
||
| عنوان چالش | تعداد موافقان | مسائل زیر مجموعه |
| تاثیرات سیاست خارجی کشور | ۹ | نبود امکان تبادلات مالی و بانکی بین‌المللی، چالش صدور ویزا برای گردشگران خروجی، برخورد بسیار سختگیرانه با گردشگران خارجی، نبود مراودات بین‌المللی موثر، نبود چهره مثبت امنیتی در محافل بین‌المللی |
| سیاست‌گذاری ناکارآمد در گردشگری | ۹ | سیاست‌گذاری سلیقه‌ای و عملی نشدن سیاست‌های کلی، قیمت‌گذاری دستوری، نبود حمایت‌های دولتی، اجرایی نشدن وعده‌های حمایتی دولتی، عدم یکپارچگی در نهادهای مرتبط با حوزه گردشگری، اعطای مجوز‌های بی‌رویه و بدون نیازسنجی، نبود امنیت سرمایه‌گذاری، اختلاف بین وزارت گردشگری و بهداشت بر سر مدیریت گردشگری سلامت |
| تاثیرات سیاست داخلی کشور | ۹ | نادیده گرفتن صنعت گردشگری در اقتصاد و سیاست‌های کلی کشور، مسئله پلمب خدمات‌دهندگان گردشگری |
| انحصار و رانت فردی و گروهی | ۸ | انحصار در برخی بازارهای تورهای خروجی و ورودی مانند چین، روسیه و مصر، اولویت دادن فروش بلیط قطار، هواپیما و اتوبوس به برخی ارگان‌ها و سازمان‌ها خاص، ارائه کردن تسهیلات ویژه به برخی شرکت‌ها و افراد خاص |
| محدودیت فناوری | ۸ | قطعی اینترنت و مسئله فیلترینگ، نبود امکان همکاری و برقراری ارتباط موثر با همکاران و پلتفرم‌های خارجی |
| زیرساخت نامناسب گردشگری | ۸ | کمبود هواپیما و فرودگاه، کمبود هتل و اقامتگاه، کمبود سرویس بهداشتی، کمبود امکانات و وسایل حمل‌ونقل گروهی جاده‌ای و ریلی |
| بحران نیروی انسانی | ۷ | مهاجرت نیروی انسانی، تعدیل اجباری نیروی متخصص، نبود ساختار آموزش کاربردی نیروی انسانی |
| نبود سیستم نظارتی کارآمد و استاندارد در گردشگری | ۷ | نبود نظارت بر فعالیت تورهای غیرمجاز، نبود نظارت بر برگزاری تورهای مستقل و بدون مجوز (توسط راهنمایان و اینفلوئنسرهای سفر)، نبود نظارت بر فروش آنلاین خدمات گردشگری |
| رقابت ناسالم در فضای کسب‌وکارها | ۷ | ایجاد محدودیت و مانع‌تراشی برای بخش خصوصی توسط کسب‌وکارهای دولتی، رقابت ناسالم بین کسب‌وکارهای بخش خصوصی، اختلافات و ناکارآمدی اصناف گردشگری، زیرفروشی خدمات گردشگری |
| تاثیرات سیاست‌های اقتصادی | ۵ | تورم، نوسانات نرخ ارز، تاثیر کاهش ارزش پول ملی بر سفرهای خروجی، کاهش قدرت خرید مردم، افزایش هزینه تمام‌شده تورهای ورودی، افزایش هزینه تورهای داخلی |
تاثیرات سیاست خارجی کشور
«در تمام این سال‌ها، چالش‌هایی که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران برای گردشگری کشور ایجاد کرده است، حتی از بلایی که کرونا بر سر گردشگری ایران و جهان آورد نیز بدتر بوده است»؛ این را سهند عقدایی، مدیرعامل آژانس اسپیلت البرز می‌گوید. به گفته او، یکی از نشانه‌های این موضوع، بحث برخورد بسیار سختگیرانه با برخی از گردشگران خارجی است که در چند سال اخیر وارد کشور شده‌اند؛ موضوعی که باعث شده تا بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهای اروپایی و آمریکا، به شهروندان خود هشدار دهند تا از سفر به ایران خودداری کنند و همین امر نیز، باعث کاهش گردشگران ورودی از این مبادی شده است.
از میان ۱۲ مصاحبه‌شونده در نظرسنجی «رسانه قطبنما»، ۹ نفر (بیش از ۷۰ درصد) ابراز کرده‌اند که سیاست خارجی ایران به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر فعالیت آن‌ها اثر داشته است؛ اگر چه در این میان، آژانس‌هایی که بیشتر در بازار تورهای داخلی فعالیت دارند، چالش چندانی را در این حوزه تجربه نکرده و نمیکنند.
اما یکی دیگر از چالش‌ها در این حوزه، تحریم‌های مالی است که به‌واسطه سیاست خارجی دولت، بر مردم ایران تحمیل شده و امکان مراودات مالی و نقل و انتقالات بانکی بین‌المللی را برای صاحبان کسب‌وکار، از جمله دفاتر مسافرتی، غیرممکن کرده است.
از سوی دیگر، روابط بین‌المللی ایران باعث شده بسیاری از کشورها، محدودیت‌های متعددی در زمینه صدور ویزای توریستی برای شهروندان ایرانی اعمال کنند. نبود مراودات بین‌المللی موثر نیز از دیگر موضوعاتی است که گریبان فعالان دفاتر مسافرتی ایران را می‌گیرد.
سیاست‌گذاری ناکارآمد در گردشگری
رقیه حاتمی‌پور، مدیرعامل آژانس فلامینگو معتقد است: «یکی از بزرگترین و دردناک‌ترین چالش‌های ما این است که در یک دوره، یک مقام مسئول به‌عنوان متولی، مجوزهایی صادر می‌کند یا قوانینی وضع می‌کند و در دوره بعدی، مسئولی که بر مسند قدرت می‌نشیند، هرچه بافته شده را رشته می‌کند و مقررات جدید، تصمیمات و بخش‌نامه‌های جدید می‌آورد!» او از سوی دیگر تاکید می‌کند: «مدت‌ها مسئولان می‌گفتند که ما داریم با تمام ارگان‌ها هماهنگ می‌شویم؛ چرا که گردشگری با ارگان‌های مختلف در ارتباط است. اما در عمل، این اتفاق نیفتاده و بروکراسی ما را اذیت می‌کند. باید یک بار برای همیشه اهلیت یک نهاد که متولی گردشگری است، مشخص شود.»
از میان ۱۲ مصاحبه‌شونده در نظرسنجی رسانه قطبنما، ۹ نفر (حدود ۷۰ درصد) ابراز کرده‌اند که سیاست‌گذاری ناکارآمد در گردشگری ایران به اشکال مختلف بر فعالیت آن‌ها اثر داشته است.
عدم یکپارچگی در مدیریت و تولی‌گری گردشگری و نبود هماهنگی بین بخش‌های مختلف، از عمده‌ترین چالش‌ها در حوزه سیاست‌گذاری گردشگری بوده است. از سوی دیگر، فعالان در بازار گردشگری ورودی و داخلی، از قیمت‌گذاری دستوری در حوزه‌هایی مانند حمل و نقل و اقامت گلایه دارند و نبود حمایت‌های دولتی و اجرایی نشدن وعده‌هایی که در راستای حمایت دولتی داده می‌شود، نیز فعالان در هر سه حوزه (بازارهای گردشگری ورودی، داخلی و خروجی) را دچار چالش کرده است.
به باور مصاحبهشوندگان در این نظرسنجی، اعطای مجوز‌های بی‌رویه و بدون نیازسنجی برای تاسیس دفاتر مسافرتی جدید و نبود امنیت سرمایه‌گذاری نیز از دیگر چالش‌هایی است که در حوزه سیاست‌گذاری گردشگری در کشور معضل ایجاد کرده است.
تاثیرات سیاست داخلی کشور
اما سیاست‌های داخلی چطور برای آژانس‌های مسافرتی و برگزارکنندگان تور، چالش ایجاد کرده است؟ بهرام مشرفی، مدیرعامل یوتوپین، پلتفرمی که در بازار گردشگری داخلی فعالیت دارد، درباره تجربه خود در این زمینه توضیح می‌دهد: «بعد از حوادث شهریور ۱۴۰۱، مردم حال سفر نداشتند. اما بعد از ۲ یا ۳ ماه اوضاع رو به بهبود رفت. با این‌همه، بعد از نوروز موضوع حجاب و عفاف پیش آمد و متولی‌های زیادی برای گردشگری پیدا شد. از طرفی درحالی که همه تورهای ما مجوز دارند، نمی‌دانیم در فلان منطقه می‌شود تور مجوزدار برد یا نه!» او با اشاره به سیاست‌گذاری‌هایی که در حوزه حجاب و عفاف انجام شده، می‌گوید: «ما شده‌ایم چوب دو سر طلا که بین حاکمیت و مشتری گیر کرده‌ایم. از یک طرف، حاکمیت قوانین خود را دیکته می‌کند و از طرف دیگر، مشتری می‌خواهد آزادی داشته باشد؛ در این صورت، ما نقش ضابط قانون را پیدا می‌کنیم. درحالی که حجاب یک مسئله عرفی فرهنگی بود، حالا امنیتی شده است.»
در حوزه چالش‌های سیاست داخلی نیز، از میان ۱۲ مصاحبه‌شونده در نظرسنجی «رسانه قطبنما»، ۹ نفر (بیش از ۷۰ درصد) گفته‌اند که سیاست داخلی ایران در حوزه‌هایی مانند نادیده گرفتن اهمیت گردشگری در اقتصاد، نبود امنیت برای گردشگران (به ویژه گردشگران ورودی) و مسئله حجاب (دست کم در یک سال اخیر)، از مهم‌ترین سدها بر سر راه فعالیت آژانس‌های مسافرتی بوده است.
برخی از این فعالان گردشگری بر این باورند که تغییر سیاست‌های داخلی و ایجاد تنش در کشور در ادوار مختلف، باعث عدم ثبات در گردشگری شده است.
انحصار و رانت فردی و گروهی
به طور کلی، از میان ۱۲ مصاحبه‌شونده در نظرسنجی رسانه قطبنما، ۸ نفر (بیش از ۶۵ درصد) گفته‌اند که در ادوار مختلف فعالیت خود، با موضوع انحصار و رانت دست به گریبان بوده‌اند؛ چالشی که به اشکال مختلف خود را نشان می‌دهد.
سهند عقدایی، مدیرعامل آژانس اسپیلت البرز در این زمینه می‌گوید: «در حال حاضر، از چین گردشگر وارد ایران می‌شود؛ اما انحصار ورود تورهای چینی‌ها با برخی شرکت‌های خاص است. مثلا شرکت هواپیمایی ماهان در حال برگزاری تورهای گروهی برای چینی‌ها در حجم بالا است. گرچه این تصور وجود دارد که تعداد گردشگران چینی و روسی افزایش یافته اما صرفا برخی آژانس‌ها و شرکت‌هایی این کار را انجام می‌دهند که رانت و انحصار دارند؛ تا جایی که آژانسی که حتی تجربه برگزاری تور در ابعاد وسیع را نداشته، هم‌اکنون به‌خاطر رانت‌هایی که دارد، در حجم بالا برای چینی‌ها یا روس‌ها تور برگزار می‌کند. این درحالی است که اگر ما یا دیگر شرکت‌های مستقل بخواهیم وارد بازار چین و روسیه شویم، باید پروسه‌ای چند ساله را طی کنیم.»
بنگاه‌داری انحصاری برخی از افراد و نهادها، انحصار در برخی بازارهای هدف مانند چین و روسیه، فروش بلیط قطار و هواپیما و اتوبوس به برخی ارگان‌ها و سازمان‌ها خاص، قرار دادن تسهیلات در اختیار برخی شرکت‌ها و مشکلاتی این چنینی، سال‌ها گریبان گیر فعالان گردشگری، از جمله آژانس‌داران بوده است.
محدودیت فناوری
در دنیایی که فضای کسب‌وکارها بیش از هر زمان دیگری، تکنولوژی‌محور شده، استفاده از فضای متاورس در گردشگری رونق گرفته و برقراری ارتباط از طریق جدیدترین فناوری‌ها حرف اول را می‌زند، آژانس‌داران ایرانی اما در تله محدودیت‌های فناوری افتاده‌اند. محدودیت‌های ایجاد شده در فضای مجازی که از شهریور سال ۱۴۰۱ شدت گرفته، تنها یکی از این موارد است.
۷ نفر از ۱۲ مدیر دفاتر مسافرتی حاضر در نظرسنجی «رسانه قطبنما» (بیش از ۶۰ درصد) از این محدودیت‌ها گله کرده‌اند و معتقدند که فیلترینگ و محدودیت‌ها در سرعت اینترنت، گره کوری در روند فعالیت آن‌ها بوده است.
علاوه بر این، دیگر روندهای فناوری‌محور نیز با محدودیت‌هایی برای برخی برگزارکنندگان تور همراه بوده است. بهرام مشرفی، در این زمینه می‌گوید: «استفاده از تمامی ابزارهای مارکتینگ که شامل اتوماسیون‌های بازاریابی می‌شوند نیز برای ما چالش‌برانگیز است؛ چراکه ما تحریم هستیم و بسیاری از اپلیکیشن‌ها در این زمینه، همکاری نمیکنند و ما نمی‌توانیم از آن‌ها استفاده کنیم.»
زیرساخت نامناسب گردشگری
کمبود زیرساخت‌های گردشگری یکی از مشکلاتی است که بیش از هر چیزی در حوزه تورهای داخلی و ورودی به چشم می‌آید. با این‌همه، ۷ نفر از ۱۲ مدیر دفاتر مسافرتی شامل فعالان در هر سه بازار داخلی، ورودی و خروجی، زیرساخت‌های گردشگری را از عوامل چالش‌برانگیز کار خود می‌دانند.
سعید زرینی، مدیرعامل آژانس زرین پرواز با اشاره به کمبود هواپیما می‌گوید: «مشکلات زیرساختی ما خیلی زیاد است. از نبود هواپیما گرفته تا وجود هواپیماهای فرسوده و از رده خارج‌شده. همین امر باعث می‌شود آمار کنسلی پرواز‌ها یا تاخیرها افزایش یابد؛ اما فرآیند عودت مبالغ یا جبران خسارت به درستی صورت نمی‌گیرد و کسی هم پاسخگو نیست.»
اغلب برگزارکنندگان تور، از نبود هتل‌های مناسب برای تورهای ورودی، مشکلات فرودگاه‌ها و چالش‌های اینچنینی به عنوان چالش‌های زیرساختی گردشگری در ایران یاد کرده‌اند.
بحران نیروی انسانی
بحران مهاجرت مدت‌هاست به اکوسیستم گردشگری هم رخنه کرده است. بیش از نیمی از مصاحبهشوندگان در این گزارش (۷ نفر از ۱۲ نفر) از مهاجرت نیروهای متخصص خود یاد کرده‌اند؛ افراد متخصصی که سال‌ها در صنعت گردشگری فعال بوده و در یکی دو سال اخیر، ایران را ترک کرده‌اند.
به گواه اغلب این مدیران دفاتر مسافرتی، روند مهاجرت نیروی متخصص در حوزه گردشگری سرعت گرفته و جایگزین کردن آن‌ها با نیروهای کم‌تجربه یا غیر متخصص، معضل جدید این کسب‌وکارهاست و نمی‌توان به آن به دیده اغماض نگاه کرد.
علاوه بر این، برخی از این کسب‌وکارها نیز از پس از شروع همه‌گیری کرونا مجبور به تعدیل نیروهای خود شده‌اند و پس از عبور بحران، توان بازگرداندن این نیروها را به دلایلی همچون مهاجرت یا تغییر حوزه کاری آن افراد، ندارند.
نبود سیستم نظارتی کارآمد و استاندارد در گردشگری
«مهم‌ترین چالشی که ما با آن مواجه هستیم و وزارت گردشگری به عنوان نهاد متولی، کاری برای حل آن نمی‌کند، این است که افراد غیرشرکتی تور برگزار می‌کنند. یعنی برخی از راهنماهای گردشگری که کارت تورلیدری دارند یا حتی افرادی بدون کارت، تور اجرا می‌کنند؛ درحالی که اشخاص حقیقی اجازه برگزاری تور ندارند. روی این مسئله باید نظارت صورت گیرد»؛ حمید روحانی، مدیر آژانس کلوت از این موضوع به عنوان یکی از مسائلی یاد می‌کند که نظارتی بر آن وجود ندارد.
اما این، تنها خلا نظارتی در گردشگری نیست. ۶ نفر از ۱۲ (۵۰ درصد) مدیر آژانس که در این نظرسنجی شرکت کرده‌اند، از خلا نظارت و مدیریت صحیح در عرصه گردشگری و به اشکال مختلف، خبر می‌دهند.
اختلاف بین وزارت گردشگری و وزارت بهداشت بر سر متولی‌گری گردشگری سلامت نیز از چالش‌های مدیریت گردشگری در کشور است؛ موضوعی که هادی شجاری، مدیرعامل آیامدتور، از مجریان گردشگری سلامت به آن اشاره می‌کند و آن را از عوامل چالش‌برانگیز حوزه کاری خود می‌داند.
نبود نظارت بر فروش آنلاین خدمات گردشگری، نبود نظارت بر فعالیت تورهای غیرمجاز و غیره، از دیگر مسائل در این زمینه است.
رقابت ناسالم در فضای کسب‌وکارها
«مسئله دامپینگ و زیرفروشی منجر به این می‌شود که خیلی از شرکت‌ها توان رقابت نداشته باشند و نظم بازار بهم می‌خورد»؛ این یکی از اشکال رقابت ناسالم است که مهدی نوابی، مدیر آژانس آوان سفر پارس از آن نام می‌برد.
این رقابت ناسالم وقتی بیشتر بروز پیدا می‌کند که برخی نهادهای دولتی نیز اقدام به بنگاه‌داری اقتصادی می‌کنند و به دلیل رانت‌ها و امکاناتی که دارند، گوی رقابت را از بخش خصوصی می‌ربایند.
۶ نفر از ۱۲ مدیر دفاتر مسافرتی حاضر در نظرسنجی «رسانه قطبنما» (۵۰ درصد) از رقابت ناسالم در اکوسیستم کسب‌وکارهای دفاتر مسافرتی، به عنوان یک چالش همیشگی نام برده‌اند و به گفته برخی از این مصاحبهشوندگان، رقابت ناسالم میان ارکان بخش خصوصی و مسائل مختلف در فعالیت‌های صنفی نیز از جمله این مسائل بوده است.
تاثیرات سیاست‌های اقتصادی
اما در نهایت، تورم و نوسانات نرخ ارز نیز برای دفاتر مسافرتی مشکل ایجاد کرده است. امید اکبرپور، مدیرعامل آژانس مسافرتی ستاره ونک که در حوزه خروجی هم فعالیت می‌کند، در این خصوص می‌گوید: «ما تورهای با قیمت متوسط خود را تقریبا از دست دادیم. تورهای ارزان استانبول و ارمنستان را همچنان داریم و یک سری تورهای لوکس و گران داریم که مشتری‌های خاص خود را دارند.»
به گواه برخی برگزارکنندگان تور، از جمله بهرام مشرفی، مدیرعامل یوتوپین، تورم روزافزون نیز سد بزرگی مقابل برگزاری تورهای داخلی بوده است: «تورم افسارگسیخته مواد غذایی، افزایش نرخ حمل‌ونقل که عمدتا پس از به‌کارگیری نهادهای خاص از اتوبوس‌ها و قطارها اتفاق می‌افتد، افزایش قیمت هتل‌ها و اقامتگاه‌ها و همچنین، دستمزد راهنمایان از جمله موارد تورمی است که قیمت سفرهای داخلی را افزایش داده است و بنابراین، مردم ترجیح می‌دهند بیشتر با خودروی شخصی سفر کنند.»
به گفته برخی از فعالان در بازار تورهای ورودی، مانند سهند عقدایی، تورم حتی بر قیمت تورهای ورودی نیز تاثیر گذاشته و هزینه تمام‌شده این تورها را افزایش داده است.
پرتنش‌ترین دوران برای آژانس‌های مسافرتی
به گواه فعالان حوزه آژانس‌های مسافرتی، سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ پرتنش‌ترین دوران برای گردشگری کشور بوده است. سقوط هواپیمای اوکراینی، اعتراضات آبان ۱۳۹۸، کرونا و اعتراضات شهریور ۱۴۰۱، سلسله اتفاقاتی بودند که در این دوره زمانی به گردشگری کشور در هر سه بخش ورودی، خروجی و داخلی آسیب وارد کرده است.
در بازار تورهای ورودی، ۸ آژانس از ۹ کسب‌وکاری که در نمونه آماری این گزارش آمده‌‌اند این دوران را پرتنش‌ترین دوره برای کسب‌وکار خود دانسته‌اند. کرونا که یک چالش بین‌المللی برای گردشگری جهان محسوب می‌شد، درست پس از اتفاقات داخلی ایران در سال ۱۳۹۸ فراگیر شد. اغلب آژانس‌داران حاضر در این نظرسنجی معتقدند که اعتراضات آبان ۱۳۹۸ و سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی که پیش از کرونا رخ داد، روند گردشگری ورودی کشور را کاهش داد و سپس، کرونا آن را متوقف کرد.
ابراهیم پورفرج، مدیرعامل هلدینگ گردشگری پاسارگاد تورز، در این باره می‌گوید: «بعد از سقوط هواپیمای مسافربری، بسیاری از شرکت‌های خارجی دیگر برای ما مسافر نفرستادند و میزان ورود توریست به کشور، به شدت کاهش پیدا کرد. بعد از آن هم، سلسله اتفاقاتی افتاد که شرایط جذب توریست برای ما خیلی سخت شد؛ مثل کرونا، قطعی اینترنت و اعتراضات پس از فوت مهسا امینی.»
پس از کرونا و از سرگیری سفرها در جهان، با اینکه جان تازه‌ای در کالبد گردشگری ورودی ایران دمیده شد، اعتراضات شهریور ۱۴۰۱ و سیاست‌های اتخاذی دولت در خصوص گردشگران خارجی مانع تازه‌ای شد برای ورود گردشگر خارجی به کشور.
به گفته ۵۰ درصد از آژانس‌دارانی که در حوزه گردشگری ورودی کار می‌کنند و در این گزارش با «رسانه قطبنما» گفتگو کرده‌اند، سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱، یعنی دوران دوم ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، یکی دیگر از سال‌های پرتنش برای این کسب‌وکارها بوده است.
در بخش گردشگری خروجی هم مانند ورودی، سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ بیشترین چالش‌ها را برای صاحبان کسب‌وکار آٰژانس‌های مسافرتی به همراه داشته است. ۱۰۰ درصد کسانی که در نمونه آماری «رسانه قطبنما» شرکت کرده‌اند، روی تنش‌زا بون این دوره زمانی اتفاق نظر داشته‌اند. افزایش نرخ ارز و کرونا بزرگترین عواملی بودند که آژانس‌داران به آن اشاره کرده‌اند.
کریم شادفر مدیرعامل آژانس دالاهو در این خصوص می‌گوید: «چالش ما افزایش ناگهانی نرخ دلار بود که به شکل ناگهانی جهش زیادی داشت و مشتری‌ها در مقاطع مختلف ریزش داشتند. افزایش نرخ ارز بر تورهای داخلی و خارجی تاثیر داشت و البته روی سن مسافران هم تاثیر خودش را نشان داد. به این صورت که ما قبلا افراد جوان بیشتری در تورهایمان داشتیم؛ اما امروز خیلی از همسفرهای ما افراد بالای ۵۰ سال و متمول هستند.»
گردشگری داخلی هم مانند دو بخش دیگر، در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ بیشترین چالش‌ها را داشته است و ۸۰ درصد از مصاحبهشوندگان گفته‌اند که گردشگری داخلی در این سال‌ها با افت شدید همراه بوده است.
زیان ۱۰۰ درصد دفاتر مسافرتی در چهار سال اخیر
۱۰۰ درصد آژانس‌هایی که در گزارش «رسانه قطبنما» با آن‌ها مصاحبه شده، اعم از فعالان در بازارهای سه‌گانه، گفته‌اند که در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ بیشترین خسارت‌های مالی را متحمل شده‌اند.
براساس آنچه برخی از آن‌ها اعلام کرده‌اند، رقم خسارت‌های دفاتر مسافرتی بین ۴ تا ۲۰ میلیارد بوده است. میزان خسارت‌های آریامدتور نیز که در حوزه گردشگری سلامت (ورودی) فعالیت دارد، ماهانه ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار دلار اعلام شده‌است.
برخی دیگر از آژانس‌ها نیز که برای در اختیار قرار دادن رقم دقیق خسارت و زیان خود، ملاحظاتی داشتند، میزان ضرر خود را بیش از ۸۰ درصد را عنوان می‌کنند. یکی از آژانس‌های نیز از یک پنجم شدن درآمدها خبر داده است.
اما برخی از مدیران آژانس‌ها نیز معتقدند که خسارت‌های مالی آن‌ها، صرفا به سه سال گذشته محدود نمی‌شود؛ برای مثال رضا اباذری می‌گوید: «خسارات مالی مجموعه ما به این دوران محدود نمی‌شود و با توجه به مشکلاتی که سال‌هاست پیش پای گردشگری کشور وجود دارد، کل مجموعه از سال ۱۳۹۲ حدودا یک سوم شده است.»
مهدی نوابی، مدیرعامل آژانس مسافرتی آوان سفر پارس هم عمده خسارت را از چشم کرونا می‌بیند: «ما تا سال ۱۳۹۸ رشد خوبی داشتیم و به‌صورت سالانه ۳۰ تا ۴۰ درصد به بازار ما اضافه می‌شد. از دوران کرونا رشد سالانه ما به سالی ۱۰ درصد رسید و بخش سفرهای ورودی ما هم همچنان منفی است.»
راهکارهای حل چالش‌های آژانس‌های مسافرتی
باوجود همه این مشکلاتی که بر سر راه گردشگری ایران وجود دارد، مدیران آژانس‌های گردشگری چه راه‌حل‌هایی پیشنهاد می‌دهند؟ بخشی از این راهکارها عبارتند از:
- تغییر نگاه حاکمیت به صنعت گردشگری
- یکی شدن نهاد متولی گردشگری
- به‌کارگیری افراد متخصص در راس گردشگری کشور
- تبلیغات و معرفی ایران
- تغییر سیاست خارجی ایران و ایجاد روابط دوستانه با دیگر کشورها
- ایجاد امنیت برای گردشگر خارجی
- ایجاد امنیت اقتصادی برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی
- ایجاد مشوق‌های مالی و غیرمالی برای ورود افراد به حوزه گردشگری
با این‌همه، گفتگو با ۱۲ نفر از فعالان دفاتر مسافرتی ایران نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از فعالان حوزه آژانس‌ها نسبت به تغییر وضعیت گردشگری ایران ناامیدند و عمدتا تغییر نگرش حاکمیت و سیاستگذاران را تنها راهکار خروج از وضعیت فعلی می‌دانند.
امید محمد علیخان، مدیرعامل شرکت مسافرتی رز آبی در این خصوص می‌گوید: «ما در فقه گردشگری باید تغییر ایجاد کنیم. بسیاری از کشورها از راه گردشگری درآمدهای هنگفتی برای خود ایجاد کرده‌اند و روابط خود را بهبود داده‌اند. افراد و نهادهای بالادستی حکومت با مشورت بخش خصوصی می‌توانند نقشه راه گردشگری تدوین کنند و اقتصاد توسعه‌محور گردشگری را در اولویت قرار دهند.»
هادی شجاری، مدیرعامل شرکت آریا مدتور که در حوزه گردشگری سلامت فعالیت می‌کند نیز، درباره لزوم تغییر نگاه به گردشگری می‌گوید: «من خیلی خوشبین به حل مسائل نیستم و حل شدنش را هم بیشتر از سمت حاکمیت می‌بینم. حاکمیت باید نگاه خود را به گردشگری تغییر دهد و توریست را به چشم تهدید نگاه نکند.»
یکی شدن نهاد متولی گردشگری راهکار دیگری بود که حمید روحانی، مدیرعامل آژانس آفتاب کلوت به آن اشاره می‌کند: «در حوزه گردشگری ما باید یکپارچه شوم و یک نظام و سازمان مشخصی داشته باشیم. برای ما ضروری است که یک نظام سازمان‌یافته داشته باشیم که به‌صورت خیلی دموکرات، کارها را پیش ببرد.»
به‌کارگیری افراد متخصص در گردشگری کشور هم یکی دیگر از راهکارهایی است که فعالان حوزه آژانس‌های مسافرتی پیشنهاد می‌دهند. امید محمد علیخان، مدیرعامل آژانس رز آبی در این خصوص می‌گوید: «افرادی که سرکار هستند افراد سیاسی هستند و کسانی نیستند که در دل صنعت باشند و سازوکارهای تخصصی گردشگری را بشناسند. کسانی که در راس کار هستند باید متخصص و از دل صنعت باشند.»
تبلیغات و معرفی ایران راهکاری است که نگاه نسبتا خوشبینانه‌تری دارد. رقیه حاتمی‌پور، مدیرعامل آژانس گردشگری فلامینگو می‌گوید: «ما در معرفی خودمان همیشه ضعیف عمل می‌کنیم. تبلیغات امروز حرف اول را در دنیا می‌زند و ما آن را بلد نیستیم. کشورهایی که رشد گردشگری داشته‌اند، هزینه‌های کلان برای معرفی خودشان کرده‌اند و البته زیرساخت‌های لازم را هم داشته‌اند.»
مهدی نوابی، مدیرعامل آژانس آوان سفر پارس هم در این خصوص اضافه می‌کند: «ما اگر بتوانیم ظرفیت‌های گردشگری خود را به‌درستی به دنیا نشان بدهیم و برای ورود گردشگر خارجی تبلیغات مناسبی انجام دهیم، بسیاری از کمبودهای خود را جبران می‌کنیم. البته حاکمیت هم باید نگاه دوستانه‌تری به گردشگری داشته باشد.»
چالش‌هایی که در این گزارش مدیران آژانس‌های مسافرتی به آن اشاره کرده‌اند، مسائل یک سال یا حتی ده سال گذشته نیستند و به اندازه عمر صنعت گردشگری در ایران ریشه دارند؛ چالش‌هایی که در گذر سال‌ها رسوب کرده‌اند و درهم‌تنیده‌شده‌اند.
همانطور که اشاره شد بسیاری از فعالان دفاتر مسافرتی و برگزارکنندگان تور، امیدی به آینده گردشگری ندارند و وضعیت را بحرانی توصیف می‌کنند. با این حال، راهکارهایی که ارائه داده‌اند می‌تواند برای سیاستگذاران تا حدی روشنگر باشد؛ اما باید دید اراده‌ای برای برون‌رفت از بحران وجود دارد یا خیر؟
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
