رسانه قطبنما: مهاجرت یکی از دغدغه‌های اصلی جامعه ایرانی در چند دهه اخیر است. طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۰، در طول ۳۰ سال گذشته، میزان مهاجرت ایرانی‌ها ۲ برابر شده است. حالا آخرین گزارش این رصدخانه در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد مهاجرت ایرانی‌ها تبدیل به یک همه‌گیری شده و از دهک‌های پایین جامعه تا متخصصان و تحصیل‌کردگان را در بر گرفته است. در این خصوص می‌توانید جدیدترین آمار مهاجرت از ایران در ۱۴۰۱ و ۱۰ مقصد نخست مهاجران ایرانی را نیز بخوانید.
بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران که در گزارش سال ۱۴۰۰ گردآوری شده، نشان می‌دهد در طی چند دهه اخیر، با تصویب برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی و افزایش امیدواری در کشور، آمار مهاجرت کاهش یافت و بازگشت متخصصان به کشور سرعت گرفت؛ اما بعد از بازگشت تحریم‌ها، بار دیگر میل و تصمیم به مهاجرت بر مدار صعود قرار گرفت؛ میلی که این روزها با افزایش نارضایتی‌های اجتماعی شدت گرفته و فنر مهاجرت ایرانی‌ها را فشرده‌تر کرده است.
بر اساس بررسی‌های این رصدخانه، مشکلات اقتصادی و سودای آینده بهتر، عامل اصلی مهاجرت ایرانی‌ها است اما سرخوردگی‌های اجتماعی، ناامیدی از بهبود اوضاع، فساد، رانت، کاهش بازدهی کسب‌وکارها، مشکلات کارآفرینی و… این روند را تشدید کرده است. دادههای مهم از آمار مهاجرت ایرانیان طبق آخرین آمار سال ۱۴۰۰ را می‌توانید به صورت اینفوگرافیک در اینجا ببینید.
البته افزایش نرخ مهاجرت تنها دامن ایران را نگرفته و طبق آخرین گزارش‌های سازمان‌های جهانی، میزان مهاجرت در سراسر جهان در حال افزایش است؛ پدیده‌ای خاکستری که درآمد ارزی برخی کشورهای مهاجرفرست از محل آن، بیشتر از درآمد نفت است و کشورهای مهاجرپذیر نیز با ارائه مشوق‌های مختلف، به‌دنبال جذب سرمایههای انسانی دیگر کشورها هستند.
اما وضعیت مهاجرت در ایران چگونه است؟ چه عواملی سبب مهاجرت ایرانی‌ها می‌شود؟ مقصد مهاجران ایرانی کجا است؟ در ادامه با بررسی آخرین سالنامه مهاجرتی ایران، که توسط رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۰، منتشر شده است، به این سوالات پاسخ خواهیم داد.
افزایش ۲ برابری مهاجرت ایرانی‌ها در ۳۰ سال گذشته
بر اساس آخرین گزارش دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد (UNDESA) در سال ۲۰۲۰ میلادی، ایران در بین ۲۳۲ کشور، رتبه ۵۴ را در مهاجرفرستی داشته است. این در حالی است که سهم مهاجران ایرانی از جمعیت مهاجران جهان، در طول ۳۰ سال گذشته همواره زیر یک درصد بوده است. آنطور که در سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۰ آمده، تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی، سهم ایران از جمعیت جهان ۱.۰۷ درصد و سهم کشورمان از جمعیت مهاجران جهان حدود ۰.۷۰ درصد بوده است.
البته نگاهی به آمار جمعیت مهاجران ایرانی در طی چند دهه اخیر، نشان می‌دهد روند مهاجرت ایرانی‌ها سیر صعودی داشته است. جمعیت مهاجران ایرانی در سال ۱۹۹۰ میلادی، حدود ۸۲۰ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی، به یک میلیون و ۸۶۹ هزار نفر رسیده و معادل ۲.۲۳ درصد از جمعیت ایران است؛ این یعنی در ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲.۲ برابر شده است.
البته جمعیت مهاجران ایرانی بر اساس منابع داخلی، بسیار بیشتر از منابع بین‌المللی است. شورای‌عالی ایرانیان، جمعیت مهاجران ایرانی خارج از کشور را تا پایان سال ۱۳۹۹، حدود ۴.۰۴ میلیون نفر برآورده کرده؛ اما به‌گفته گردآورندگان سالنامه مهاجرت ایران، این آمار بر اساس منابع بین‌المللی قابل راستی‌آزمایی نیست.
به هر روی، اگرچه سهم ایران از جمعیت مهاجران جهانی کمتر از یک درصد است، اما بسیاری از کارشناسان معتقدند پتانسیل مهاجرت در ایران بسیار بالا است؛ موضوعی که در سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰ نیز به آن پرداخته شده است. آخرین مطالعات موسسه گالوپ (Gallup World Poll) که در زمینه پایش شاخص جریان بالقوه مهاجرت بين سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ میلادی انجام شده است، نشان می‌دهد که ایران در شاخص جریان بالقوه مهاجرت، در رتبه ۸۷ از ۱۵۲ ایستاده است. شاخص جریان بالقوه مهاجرت، ذهنیت اتباع یک کشور نسبت به مقوله مهاجرت را نشان می‌دهد.
حالا بر اساس آخرین پیمایش جهانی گالوپ در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ میلادی، امتیاز ایران در شاخص جریان بالقوه مهاجرت برابر با ۱۶- درصد و در شاخص بالقوه مهاجرت جوانان ۱۹- درصد است؛ این یعنی در صورت حذف محدودیت‌های مهاجرتی، جمعیت کشور ۱۶ درصد و جمعیت جوانان ۱۹ درصد کاهش پیدا خواهد کرد. این در حالی است که امتیاز کشور کوچکی همچون امارات در شاخص جریان بالقوه مهاجرت برابر ۲۰۴+ درصد است.
همچنین بر اساس مطالعات موسسه گالوپ، ایران در جذب استعدادها از خارج و حفظ استعدادهای خود در داخل کشور نیز از میان ۱۰۹ کشور، رتبه ۷۸ و برای جذب جوانان از خارج و حفظ جوانان خود در داخل کشور، جایگاه ۷۷ در میان ۱۵۰ کشور را دارد.
۱۰ مقصد نخست مهاجران ایرانی در ۱۴۰۰
به استناد آخرین گزارش دپارتمان اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ میلادی و آخرین گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۷ میلادی، کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه، انگلستان، سوئد، استرالیا، اسرائیل، هلند و فرانسه به‌ترتیب ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی است.
طبق آمار سازمان ملل، در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ۴ کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه، میزبان بیشترین تعداد مهاجران ایرانی هستند و آلمان اولین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپاست. انگلیس نیز دومین مقصد مهاجرت ایرانی‌ها در خارج از اتحادیه اروپا است.
به گزارش فرهیختگان، دادههای آماری سالانه اداره مهاجرت، شهروندی و پناهندگی کانادا (IRCC)، نیز نشان می‌دهد مهاجران ایرانی در سال ۲۰۲۱ میلادی، از نظر تعداد، در رتبه ۸ مهاجران این کشور قرار گرفته‌اند. نکته جالب توجه اینکه مهاجران افغانستانی و پاکستانی‌ها، پس از ایرانی‌ها در رتبه‌ها ۹ و ۱۰ قرار گرفته‌اند. البته مهاجران ایرانی در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۴ رتبه ۴ و در برخی سال‌ها نیز رتبه ۶ در مهاجرت به کانادا را داشته‌اند.
یکی دیگر از نکات جالب توجه این گزارش، قرار گرفتن ترکیه در بین ۵ مقصد اول مهاجران ایرانی است. جمعیت مهاجران ایرانی در ترکیه از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ میلادی، ۴ برابر افزایش داشته است؛ به‌طوری‌که ایرانیان هفتمین گروه مهاجران خارجی در ترکیه هستند.
آمار شورای عالی ایرانیان در سال ۱۳۹۹ نیز نشان می‌دهد آمریکا، کانادا، انگلیس، امارات، آلمان، ترکیه، استرالیا، سوئد، عراق و فرانسه به‌ترتیب ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی است.
طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۰، در مهاجرت دانشجویی نیز کشورهای آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به ترتیب ۵ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند.
محدودیت‌های ویزایی در کنار هزینه پایین‌تر تحصیل و همچنین پذیرش ساده‌تر، سبب افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه شده است؛ تا جایی که در سال ۲۰۱۸ میلادی، ایران به لحاظ شاخص دانشجوفرستی به کشور ترکیه در رتبه ۴ قرار داشته است. در زمینه مهاجرت‌های اجباری و پناهندگی نیز همانطور که پیش از این اشاره کردیم، بیشترین پناهندگان ایرانی در کشورهای آلمان، بریتانیا، استرالیا، سوئد و اتریش زندگی می‌کنند.
ایرانی‌ها به کدام کشورها پناهنده می‌شوند؟
محدودیت‌های کانال‌های مهاجرتی ایرانی‌ها سبب شده تا در سال‌های اخیر روند گرایش به پناهجویی نیز افزایش محسوسی پیدا کند. بر اساس گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR Data Finder) که در سال ۲۰۲۱ میلادی منتشر شده است، رتبه پناهجوفرستی ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی ۱۴ از ۱۹۵ کشور و به استناد همین منبع رتبه پناهنده‌فرستی ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی ۲۲ از ۱۹۴ کشور است.
با این وجود، همچنان سهم پناهندگان ایرانی از تعداد کل پناهندگان در جهان پایین‌تر است. برای درک تفاوت این دو آمار باید بدانید، پناهجو فردی است که درخواست پناهندگی داده اما نتوانسته به حالت پناهندگی برسد و پناهنده فردی است که با درخواست او در این زمینه موافقت شده است.
آنطور که در گزارش UNHCR آمده، تعداد متقاضیان پناهجویی ایرانی از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۶ میلادی روند افزایشی داشته است. بیشترین تعداد پناهجویان جدید ایرانی ثبت شده مربوط به سال ۲۰۱۶ میلادی است که بیش از ۶۰ هزار درخواست پناهجویی ثبت شده. از سال ۲۰۱۶ تا سال ۲۰۲۰ میلادی روند ثبت پناهجویان جدید ایرانی شروع به کاهش کرده تا اینکه در سال ۲۰۲۰ میلادی و همزمان با محدودیت‌های مرزی و شیوع کرونا به کمترین میزان خود از سال ۲۰۱۰ میلادی رسیده است. آمارها نشان می‌دهد، در سال ۲۰۲۰ میلادی ۱۵ هزار و ۳۳۳ پناهجوی جدید ایرانی در جهان به ثبت رسیده است؛ این یعنی کاهش حدود ۷۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۶ میلادی.
بر اساس این گزارش، در سال ۲۰۲۰ میلادی میزان ارائه پاسخ مثبت به پناهجویان ایرانی در کشورهای اروپایی نیز به پایین‌ترین حد خود در ۶ سال اخیر رسید و از کل درخواست‌های پناهجویی اتباع ایرانی در کشورهای اتحادیه اروپا و انجمن تجارت آزاد اروپا، گروه سنی ۱۸ تا ۳۴ سال، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده بودند.
طبق دادههای UNHCR، تعداد کل ایرانیان در وضعیت پناهندگی در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۳۴ هزار و ۷۶۷ نفر بوده و بیشترین تعداد ایرانیان در وضعیت پناهندگی نیز در کشورهای آلمان، بریتانیا، استرالیا، سوئد و اتریش زندگی می‌کنند.
به استناد همین منبع، تعداد کل ایرانیان در وضعیت پناهجویی در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی، ۷۷ هزار و ۲۱۷ نفر بوده است. همچنین بیشترین تعداد ایرانیان در وضعیت پناهجویی در کشورهای ترکیه، آلمان، بریتانیا، عراق و استرالیا حضور دارند.
گزارش‌های میزان ثبت‌نام در لاتاری آمریکا نیز نشان می‌دهد با شیوع کرونا، میزان تقاضا برای ثبت‌نام در این بخت‌آزمایی مهاجرتی، افزایش چشمگیری یافته و در سال ۲۰۲۰ میلادی به اوج خود رسید.
با وجود همه محدودیت‌های مرزی و شیوع کرونا، بیشترین تعداد پناهجوی جدید ایرانی در سال ۲۰۲۰ میلادی در جهان، به ترتیب در کشورهای انگلیس، آلمان، ترکیه، استرالیا، یونان و کانادا به ثبت رسیده است. نکته قابل‌توجه در آمار کمیساریا، قرار گرفتن ترکیه در میان مقاصد اصلی پناهندگان ایرانی است.
سهم یک درصدی دانشجوفرستی ایران
تا پایان سال ۲۰۱۸ میلادی، ایران در شاخص دانشجوفرستی رتبه ۱۹ از ۲۴۱ کشور را به خود اختصاص داده بود. همزمان با افزایش موج مهاجرت، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز در طی چند دهه اخیر، رشد زیادی داشته اما نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی در قیاس با نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است. بر همین اساس، سهم دانشجوفرستی ایران از سال ۲۰۱۲ میلادی روندی کاهشی داشته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ میلادی رسیده است. البته باید توجه داشت که آمارهای رسمی از سال ۲۰۱۸ تاکنون وجود ندارد و به نظر می‌رسد در ۴-۵ سال اخیر، این روند بار دیگر سرعت گرفته باشد.
افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، تورم، رشد نرخ ارز، محدودیت‌های صدور ویزا و در نهایت شیوع کرونا از جمله عوامل ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در طول چند سال گذشته عنوان شده است. این عوامل از سوی دیگر، دست به دست هم داده تا ترکیه علاوه بر پناهجویان، مقصد دانشجویان ایرانی نیز باشد. در سال‌های اخیر دانشجویان ایرانی به‌جای دانشگاه‌های آمریکایی، به ادامه تحصیل در کشور‌هایی ترکیه، آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ویزای ساده‌تری دارند، رغبت بیشتری نشان داده‌اند.
با این وجود، کاهش رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان در طول چند سال، محل بحث‌های بسیاری است. برخی معتقدند عدم خروج دانشجویان که اغلب آن‌ها میلی برای بازگشت به کشور ندارند، موضوع مبارکی است؛ اما از سوی دیگر، برخی از کارشناسان بر این باورند کاهش رتبه دانشجو فرستی کشور ایران به این معنی است که تبادلات علمی و فناوری ایران با دنیا در آینده دچار مشکل خواهد شد و اساسا، امروزه بحث نگهداشتن نخبه‌ها مطرح نیست بلکه این چرخش استعدادها است که از اهمیت بیشتری برخوردار است.
عوامل اقتصادی: پیشران مهاجرت ایرانی‌ها
با افزایش موج مهاجرت ایرانی‌ها، شناسایی علل و ریشه‌های مهاجرت اهمیت زیادی پیدا می‌کند. طبق بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران، وضعیت کلی کشور، عوامل اقتصادی، رسیدن به رفاه اجتماعی و دستیابی به فرصت‌های بهتر، مهمترین عوامل موثر برای مهاجرت از کشور است. بسیاری از افراد، احساس مفید نبودن در کشور و نداشتن تصویر امیدوارکننده نسبت به آینده را از عوامل تقویت‌کننده انگیزه‌های مهاجرت خود برشمرده‌اند.
بر اساس بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران، مهاجرت‌های اقتصادی و کاری مهمترين نوع مهاجرت ایرانیان هستند و حتی بسیاری از مهاجرت‌های تحصیلی و پناهجویی با انگیزه‌های اقتصادی انجام می‌شود. اطلاعات ویزاهای دریافتی ایرانیان در مقاصد اصلی مهاجران ایرانی نیز نشان می‌دهد که دریافت ویزاهای کاری، پس از ویزاهای تحصیلی، خانوادگی و بشردوستانه قرار دارد.
شرایط اقتصادی، به‌عنوان عامل اصلی مهاجرتی ایرانی‌ها در مقاله «مهاجرت و فرار مغزهای ایران آوریل ۲۰۲۰»، پروژه استنفورد ایران ۲۰۴۰، نیز به چشم می‌خورد. بر اساس یافته‌های نویسندگان این مقاله، اختلاف درآمد بین ایران و کشورهای توسعه‌یافته، مهمترین عامل انتخاب مسیر مهاجرت است. در دهه‌های گذشته، سرانه درآمد در اقتصادهای پیشرفته مانند ایالات متحده و کانادا و کشورهای در حال توسعه مانند ترکیه و مالزی، برای مهاجران ایرانی چند ده برابر بیشتر بوده و آن‌ها را در سودای یافتن آینده بهتر راهی کشورهای مقصد کرده است.
همچنین طبق یافته‌های رصدخانه مهاجرت ایران، در سال‌های اخیر، میل به مهاجرت در میان گروه‌های متخصص و فعالان استارتاپی افزایش یافته و تحولات اقتصادی اخیر، مهمترین عامل تشدیدکننده تمایل به مهاجرت در بین این اقشار بوده است. ذکر این نکته ضروری است که این روزها با گسترش فناوری‌های ارتباطی و توسعه فضای مجازی، افراد به اطلاعات بیشتری درباره فرصت‌های شغلی و تحصیلی، امکانات اقتصادی، تسهیلات اجتماعی و… در کشورهای میزبان دسترسی دارند. از سوی دیگر، کشورهای مهاجرپذیر دنیا نیز همواره با پیشنهادات جذاب، در حال جذب سرمایههای انسانی ماهر و متخصص از سایر کشورها هستند. این در حالی است که کشورهای مهاجرفرست همچون ایران، علاوه بر رویارویی با مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، دلیل و انگیزه کافی برای حفظ سرمایههای انسانی خود ندارند.
از سوی دیگر، براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، بهبود شرایط اقتصادی، یک شمشیر دولبه در مهاجرت ایرانی‌ها است. با بهبود شرایط اقتصادی از یک‌سو افرادی که توانایی مالی برای اقدام به مهاجرت نداشتند، دیگر مانعی بر سر راه خود نخواهند داشت. از سوی دیگر، آن دسته از افرادی که هنوز تصمیم قطعی نگرفته‌اند، به‌واسطه بهبود وضعیت اقتصادی ممکن است از تصمیم مهاجرتی خود منصرف شوند. بنابراین، بهبود شرایط اقتصادی، برای جلوگیری از حجم عظیم مهاجرت‌ها به تنهایی کافی نیست.
خروج چند میلیاردی سرمایههای مهاجران از کشور
خروج مهاجران از کشور، علاوه بر خروج سرمایههای انسانی با خروج سرمایههای مالی نیز همراه است؛ اگرچه تاکنون رقم دقیقی از میزان خروج سرمایه از طریق کانال مهاجرت اعلام نشده است.
در سال‌های اخیر کشورهای همسایه همچون امارات متحده عربی، یکی از مقاصد اصلی سرمایه‌گذاری ایرانیان بوده است. به‌گزارش «روزنامه فرهیختگان»، بر اساس آمارها در سال ۲۰۱۲ میلادی، ایرانی‌ها تنها در املاک امارات، حدود ۹۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کردند.
ترکیه نیز یکی دیگر از مقاصد اصلی مهاجران ایرانی در چند سال اخیر بوده و بسیاری از ایرانی‌ها برای جلوگیری از کاهش ارزش دارایی‌های خود، از سرمایه‌گذاری در این کشور استقبال زیادی کردند. طبق گزارش رسانه فرارو، براساس قوانین مهاجرتی ترکیه، این کشور از سپرده بانکی چند میلیون تا خرید خانه یا خرید سهام یا اوراق قرضه به ارزش چند صد هزار دلار،۶ شرط برای اعطای تابعیت دائم دارد.
حال بر اساس آمار از سال ۲۰۱۵ تا پایان ۱۰ ماهه ۲۰۲۲ میلادی، ایرانی‌ها حدود ۳۶ هزار واحد مسکن در این کشور خریداری کرده‌اند، که با در نظر گرفتن میانگین رقم سرمایه‌گذاری ۲۵۰ هزار دلاری برای خرید خانه، رقم خروج سرمایه از ایران به ترکیه تنها طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۱۰ ماهه امسال، به حدود ۹ میلیارد دلار می‌رسد.
کانادا دیگر مقصدی است که برای دریافت تابعیت دائم در این کشور، شرط انتقال سرمایه ۲۵۰ هزار دلاری را وضع کرده است. آمارها نیز نشان می‌دهد بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۱ میلادی، حدود ۷۶ هزار و ۳۸۱ ایرانی از کانادا تابعیت دائم دریافت کرده‌اند. بنابراین تخمین زده می‌شود میزان سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در این کشور در طی این سال‌ها به رقم ۱۹ میلیارد دلار برسد.
شیب کند مهاجرت معکوس
بی‌شک بازگشت مهاجران به کشور مزایای بسیاری دارد؛ سرمایههای انسانی که با بازگشت خود دانش، سرمایه مالی، اشتغالزایی و… را به کشور بازمی‌گردانند. اگرچه به‌گفته رصدخانه مهاجرت ایران، نرخ متوسط بازگشت مهاجران در بازه زمانی ۵ سال پس از مهاجرت در سطح جهانی، کمتر از ۴۰ درصد است و ایران هم از این قاعده مستثنی نیست.
با این وجود ایران جزو معدود کشورهای جهان است که سرمایه انسانی، مالی و علمی قابل‌توجهی در خارج از کشور دارد؛ سرمایه‌ای که اگر مسئولان قدر آن را بدانند، می‌تواند پایگاهی برای توسعه ایران باشد. در چند دهه اخیر، نگاه کشورهای جهان به مقوله مهاجرت تغییر زیادی داشته است. در نگاه سنتی، مهاجرت پدیده‌ای منفی و به‌معنای خروج سرمایههای انسانی و مالی است اما در نگاه جدید، مهاجرت می‌تواند آثار مثبت زیادی داشته باشد و به‌جای تقدیس حفظ استعدادها، این چرخش افراد مستعد بین جوامع مختلف است که ارزش بسیار بیشتری دارد.
البته در چند سال اخیر موضوع بازگشت متخصصان ایرانی به کشور، یکی از موضوعات پر اهمیت بوده است. آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران نیز نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۵ بازگشت مهاجران ایرانی متخصص، هرچند شیب کندی داشته اما میزان تعامل با متخصصان خارج از کشور افزایش یافته است.
براساس پژوهش مشترک پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف و مرکز تحقیقات اجتماعی اروپا در دانشگاه مانهایم، در فاصله سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۹۶، احساس غربت، احساس تعلق و وظیفه نسبت به ایران، احساس مفیدتر بودن در کشور، در کنار عوامل شخصی همچون خانواده از مهمترین عوامل موثر بر بازگشت مهاجران ایرانی به کشور است.
مهمترین مقاصد مهاجرتی ایرانیان بازگشتی نیز کشورهای آمریکای شمالی و اروپای غربی هستند و تحصیلات اغلب این افراد در حوزه فنی مهندسی بوده است. حوزه‌های علوم انسانی، علوم پایه، علوم پزشکی، هنر و معماری در رده‌های بعدی قرار دارند.
همسایه‌های ایران در پی جذب مهاجران
با افزایش روند مهاجرت، کشورهای مختلف در سراسر جهان به‌دنبال تبدیل تهدید مهاجرت به فرصت هستند. همزمان با دسته‌وپنجه نرم کردن ایران با رشد روند مهاجرت و خروج سرمایههای انسانی در سال‌های اخیر، برخی همسایه ایران، از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس و ترکیه، با ارائه پیشنهادات جذاب و اجرای برنامه‌های منسجم در صدد جذب نیروهای خلاق و تحصیل‌کرده، کارآفرینان، سرمایه‌گذاران و نیروهای مستعد هستند. صدور ویزای طلایی، ویزای بازنشستگی، ویزای دورکاری و .. در امارات نمونه‌ای از این برنامه‌ها است.
کارشناسان رصدخانه مهاجرتی ایران بر این باورند در چنین شرایطی کشورهای مهاجرفرست همچون ایران با نداشتن برنامه منسجم، در رقابت شدید این کشورها برای جذب نیروهای ارزشمند انسانی، دچار زیان غیر قابل جبرانی خواهند شد.
خروج شدید نیروهای گردشگری نمونه بارز این زیان غیر قابل جبران است. به‌گفته رئیس کانون انجمن‌های صنفی راهنمایان گردشگری سراسر کشور، پس از شیوع کرونا و در یک سال گذشته، خروج متخصصین گردشگری نیز شدت بیشتری گرفته و به‌طور مثال، در بخش راهنمایان گردشگری، موج مهاجرت شدید‌تر بوده است؛ چرا که راهنمایان گردشگری به دلیل تسلط به زبان خارجی و روابط عمومی بالایی که دارند، به سادگی در کشورهای دیگر جذب کار می‌شوند.
بهترین شهرها برای مهاجرت
اما کدام شهرها برای مهاجرت در سال ۲۰۲۲ بهتر بوده‌اند؟ وب‌سایت «InterNation» که یکی از بزرگ‌ترین پلتفرم‌های ارتباطی میان مهاجران در سراسر دنیا است، از سال ۲۰۱۷ گزارشی را با عنوان «Expat City Ranking» منتشر می‌کند که با نظرسنجی از مهاجران، به رتبه‌بندی بهترین کشورها برای مهاجران می‌پردازد.
در گزارش ۲۰۲۲ Expat City، پنجاه شهر بر اساس امتیاز مهاجران در ۵ شاخص کیفیت زندگی، سهولت در اقامت، شرایط کار در خارج از کشور، امور مالی شخصی و نیاز‌های ضروری مهاجران رتبه‌بندی شده‌اند. بر اساس این گزارش، والنسیا، دبی، مکزیکوسیتی، لیسبون، مادرید، بانکوک، بازل، ملبورن، ابوظبی و سنگاپور به‌ترتیب ۱۰ شهر برتر جهان برای مهاجران در سال ۲۰۲۲ هستند.
نکته جالب در این گزارش آن است که شهر استانبول به‌عنوان یکی از مقاصد اصلی مهاجران ایرانی در بین این ۵۰ کشور، در رتبه ۴۷ ایستاده و در شاخص‌هایی مانند شرایط مالی مهاجران، نیاز‌های ضروری مهاجران، کیفیت زندگی و شرایط کار در خارج از کشور، عملکرد ضعیفی را ثبت کرده است.
ایران، امروز در معرض سخت‌ترین شرایط اقتصادی و اجتماعی قرار دارد؛ از یک سو تحریم، تورم، رشد شدید نرخ ارز، رکود اقتصادی و بیکاری و از سوی دیگر، معضلات اجتماعی و سیاسی که هر سال سبب تقویت دلایل مهاجرت می‌شود. کارشناسان معتقدند که فنر میل به مهاجرت امروز در ایران در فشرده‌ترین حالت ممكن قرار دارد و دیگر محدود به نخبگان، تحصیلکرده‌ها و افراد متخصص نیست؛ بلکه دهک‌های پایین جامعه را نیز در بر گرفته است.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
