رسانه قطبنما: پس از کرونا، ایران در حال تجربه یک همه‌گیری دیگر است: مهاجرت! مهاجرت، روبه‌رشدترین پدیده اجتماعی ایران در ۲ سال گذشته بوده است. این را سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱ می‌گوید؛ سالنامه‌ای که از سال ۱۳۹۹ هر ساله توسط رصدخانه مهاجرت ایران منتشر می‌شود و به بررسی ابعاد مختلف پدیده مهاجرت می‌‌پردازد.
رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۰، از ۲ برابر شدن میزان مهاجرت ایرانی‌ها در طول ۳۰ سال گذشته خبر داده بود. حالا آخرین بررسیهای این رصدخانه نشان می‌دهد که با کاهش امیدواری اجتماعی، کاهش ثبات اقتصادی و كاهش آزادی‌های اساسی مثل دسترسی به اینترنت آزاد، در کنار وضعیت وخیم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، فنر فشرده مهاجرت ایرانی‌ها باز شده و هم‌اکنون شاهد مهاجرت عام و توده‌وار ایرانی‌ها هستیم. طبق تعریف سالنامه مهاجرت ۱۴۰۱، مهاجرت عام به این معنی است که بیشتر طبقات و اقشار اجتماعی یک جامعه تحت تاثیر قرار گرفته و در آینده، شاهد بروز موج‌های مهاجرتی در آن جامعه خواهیم بود.
البته مهاجرت ایرانی‌ها تنها محدود به مهاجرت فیزیکی نیست. با رونق دورکاری و اعطای تابعیت مجازی در دوران کرونا و پس از آن، موج مهاجرت‌های مجازی ایرانیان شدت گرفته است؛ نیروهای کار مستعد و خلاقی که به‌جای کسب‌وکارهای داخلی برای کشورهای خارجی کار می‌کنند اما همچنان در کشور زندگی می‌کنند.
ایران در حالی در آستانه یک موج مهاجرتی بزرگ است که سایر کشورهای جهان به سبب رشد فناوری، کمبود نیروی کار و نیاز به جذب سرمایه‌های انسانی مستعد، نوآور و خلاق در حال رقابت شدید بر سر جذب سرمایه های انسانی نوآور هستند و برای جذب سرمایه‌های انسانی، در حال تسهیل مقررات جذب مهاجران هستند. اینفوگرافیک آمارهای مهاجرت ایرانی‌ها در سال ۱۴۰۱ را در اینجا ببینید و یا روی عکس زیر کلیک کنید.
اما چه عواملی سبب مهاجرت ایرانی‌ها می‌شود؟ مقصد مهاجران ایرانی‌ها کجاست؟ در ادامه با بررسی آخرین سالنامه مهاجرتی ایران، که توسط رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۱، منتشر شده است، به این سوالات پاسخ خواهیم داد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
- ۵ عامل اصلی میل به مهاجرت ایرانی‌ها در سال ۱۴۰۱
- خروج سالانه ۸۶ هزار نفر از کشور
- ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی
- ایرانی‌ها چقدر پناهنده می‌شوند؟
- کاهش رتبه دانشجو فرستی ایران
- هزینه ۴۵ هزار دلاری هر مهاجر برای دولت
- آمار سالانه مهاجرت کاری
- سرمایه‌گذاری ۳.۵ میلیارد دلاری ایرانیان در ترکیه
- تغییرات اقلیمی، بلای جان ایران
- کاهش شدید تمایل مهاجران ایرانی به بازگشت
- ایرانی‌ها از آینده ناامیدند
- خاورمیانه مقصد اصلی مهاجران ایرانی در آینده نزدیک
- موج مهاجرت، به فعالان گردشگری و هتلدارای رسید
- فرصت‌های دیاسپورای ۳ میلیونی
۵ عامل اصلی میل به مهاجرت ایرانی‌ها در سال ۱۴۰۱
چه عواملی ایرانی‌ها را مجبور به مهاجرت می‌کند؟ پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد تا همین چند سال گذشته، مشکلات اقتصادی دلیل اصلی مهاجرت ایرانی‌ها بوده اما از دو سال گذشته، اقتصاد به پله دوم سقوط کرده و حالا این ناامیدی از اصلاح امور و اعتراض به شیوه حکمرانی است که جای مشکلات اقتصادی را گرفته است.
نتایج نظرسنجی رصدخانه مهاجرت ایران در بهار و تابستان ۱۴۰۱، از ۸ هزار و ۶۶۵ نفر از اقشار مختلف اجتماعی نشان می‌دهد:
- شیوه حکمرانی و مملکت‌داری
- بی‌ثباتی اقتصادی و فساد نهادینه در کشور
- تحریم
- نوسان قیمت ارز
- تورم و شرایط اقتصادی
مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر تمایل به مهاجرت در میان همه اقشار مورد مطالعه این نظرسنجی بوده است.
بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی در کشور، ناامیدی نسبت به آینده، دستیابی به رفاه و امنیت بیشتر، کیفیت زندگی بهتر در خارج از کشور، وجود تبعیض حرفه‌ای و اجتماعی در ایران، نظم و قانون‌مداری جامعه، دغدغه آینده فرزندان و سطح حقوق و دستمزد و تناسب آن با هزینه‌ها از دیگر دلایل میل بالای مهاجرت در میان ایرانی‌ها عنوان شده است.
پیمایش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۱ همچنین نشان می‌دهد که بیش از ۶۰ درصد همه گروه‌های حاضر در نظرسنجی این موسسه، غیر از گروه پزشکان و پرستاران، تمایل زیاد و خیلی زیاد به مهاجرت دارند. این میل در میان کارکنان، مدیران میانی و همچنین کارآفرینان و مدیران ارشد از سایر گروه‌ها بالاتر بوده و در حدود ۷۰ درصد است.
میل زیاد و خیلی زیاد به به مهاجرت در میان دانشجویان در سال ۱۴۰۱ نیز نسبت به سال گذشته، با یک درصد رشد به ۶۷ درصد رسیده است. در این بین، تعداد دانشجویانی که گزینه میل به مهاجرت کم و خیلی کم را انتخاب کرده‌اند، با ۶ درصد افزایش نسبت به سال ۱۴۰۰، به‌حدود ۲۰ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است.
خروج سالانه ۸۶ هزار نفر از کشور
طبق نتایج سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱، سیر مهاجرت ایرانی‌ها در چند سال گذشته در همه مقاصد اصلی مهاجران ایرانی، صعودی بوده و حالا نسبت جمعیت مهاجران ایرانی به کل جمعیت ایران، حدود ۲.۲ درصد است، اما تعداد دقیق مهاجران ایرانی چقدر است؟
بر اساس این سالنامه، تخمین‌های زیادی از تعداد مهاجران ایرانی وجود دارد:
۱. بر اساس آخرین گزارش بخش اجتماعی اقتصادی سازمان ملل در سال ۲۰۲۰ میلادی، جمعیت ایرانیان مهاجر حدود یک میلیون و ۳۲۵ هزار نفر برآورد شده است؛
۲. طبق بررسیهای گردآورندگان سالنامه مهاجرت ایران از تجمیع منابع آماری داخلی و بین‌المللی نیز تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، تعداد مهاجرین ایرانی حدود ۲ میلیون و ۶۲ هزار نفر بوده است؛
۳. آخرین آمار اعلامی دبیرخانه شورای عالی ایرانیان که در سال ۲۰۲۰ میلادی ارائه شده نیز جمعیت ایرانیان مهاجر را در حدود ۴ میلیون نفر تخمین زده است. البته به‌گفته سالنامه مهاجرت ایران این آمار چندان قابل راستی‌آزمایی نیست.
طبق بررسیهای سالنامه مهاجرتی ۱۴۰۱، از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ میلادی، در اروپا، آمریکای به‌طور متوسط سالانه حدود ۸۶ هزار ویزا یا اجازه اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان صادر شده؛ بر این اساس، بدون احتساب کشور ترکیه، جریان مهاجران ایرانی به این مقاصد سالانه در حدود ۶۵ هزار نفر بوده است.
طی همین مدت جمعيت ايرانيان در مقاصد زیر، به این ترتیب رشد کرده است:
- آمریکا ۱۱.۵ درصد
- کانادا ۷۷ درصد
- بریتانیا ۲.۵ برابر
نکته قابل توجه در این گزارش، حضور ترکیه در بین مقاصد اصلی مهاجران ایرانی است؛ به‌طوری که جمعیت ایرانیان در این کشور در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۱۴ میلادی، بیش از ۵ برابر رشد کرده است. بنا بر اعلام مرکز آمار ترکیه، جمعيت ايرانيان در تركيه در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۵۵ هزار نفر بوده است.
ترکیه از سال ۲۰۱۹ میلادی به مقصد مورد علاقه مهاجران ایرانی تبدیل شده است؛ تا جایی که جمعیت ایرانیان در ترکیه در بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ میلادی، بیشتر از جمعیت ایرانیان در اتحادیه اروپا، بریتانیا و استرالیا است.
آخرین گزارش دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد (UNDESA) در سال ۲۰۲۱ میلادی، نشان می‌دهد، ایران همچون سال ۲۰۲۰ میلادی در بین ۲۳۲ کشور، رتبه ۵۴ را در مهاجرفرستی دارد. این در حالی است که کشور همسایه یعنی ترکیه، با وجود اینکه یکی از مقاصد اصلی مهاجرت ایرانی‌ها در چند سال اخیر بوده، خود رتبه ۲۱ مهاجرفرستی دارد.
نکته جالب دیگری که در سالنامه ۱۴۰۱ به چشم می‌خورد شاخص فرار مغزها است. بر این اساس ایران، در سال ۲۰۲۲ میلادی از بین ۱۷۷ کشور در جایگاه ۱۰۶ فرار مغزها قرار دارد.
۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی
به استناد آخرین گزارش دپارتمان اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ میلادی و آخرین گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۷ میلادی، کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه، انگلستان، سوئد، استرالیا، اسرائیل، هلند و فرانسه به‌ترتیب ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی بوده‌اند.
این در حالی است که حالا به‌گزارش سالنامه مهاجرت ایران و بر اساس تجمیع داده‌های بین‌المللی و منابع آماری کشورهای مقصد از سال ۲۰۱۸ تا سال ۲۰۲۱ میلادی، امارات، آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه، بریتانیا، سوئد، استرالیا، اسرائیل و کویت ۱۰ کشور اول میزبان بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی هستند.
در همین حال، آمار شورای عالی ایرانیان در سال ۱۳۹۹ نیز نشان داده است آمریکا، کانادا، انگلیس، امارات، آلمان، ترکیه، استرالیا، سوئد، عراق و فرانسه به‌ترتیب ۱۰ مقصد اول مهاجران ایرانی است.
طبق آمار OECD، در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۴ کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه، میزبان بیشترین تعداد مهاجران ایرانی بوده‌اند و آلمان اولین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپا محسوب می‌شود.
در عین حال، بررسیهای رصدخانه مهاجرت ایران در زمینه مهاجرت‌های اجباری، پناهجویی و پناهندگی نیز نشان داده که همچون سال ۲۰۲۰ میلادی، كشورهای تركيه، آلمان، بريتانيا و ايرلند شمالی، عراق و آمریکا ۵ مقصد اصلی اتباع ايرانی در وضعیت پناهجویی در سال ۲۰۲۱ میلادی بوده‌اند. منظور از وضعیت پناهجویی فردی است که درخواست پناهندگی داده اما این درخواست هنوز قبول نشده است. در شاخص پناهندگی نیز در سال ۲۰۲۱ میلادی، آلمان، بریتانیا و ایرلند شمالی، استرالیا، سوئد و اتریش، ۵ كشور اول ميزبان اتباع ايرانی در وضعيت پناهندگی بودند. منظور از پناهنده فردی است که با درخواست پناهندگی وی موافقت شده است.
سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ همچنین نشان می‌دهد، کانادا، آلمان، آمریکا، ترکیه، ایتالیا، مجارستان، روسیه، بریتانیا، استرالیا و فرانسه بر اساس داده‌های ملی این کشورها در بازه سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ میلادی، ۱۰ مقصد اول دانشجویان ایرانی بوده‌اند. البته طبق گزارش یونسکو در سال ۲۰۲۰ میلادی ترتیب این کشورها متفاوت است و به‌ترتیب آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا، ایتالیا، مجارستان، استرالیا، روسیه، فرانسه و بریتانیا ۱۰ مقصد اول دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۲۰ میلادی بوده‌اند.
نکته جالب توجه در هر دو لیست قرار گرفتن نام ترکیه در بین ۵ مقصد اول دانشجویان ایرانی است. محدودیت‌های ویزایی در کنار هزینه پایین‌تر تحصیل و همچنین پذیرش ساده‌تر، سبب افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه شده است؛ تا جایی که جمعیت دانشجویان ایرانی در ترکیه از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میلادی، ۸ برابر شده و در سال ۲۰۲۰ میلادی ایران جایگاه ۵ کشورهای دانشجو فرست به ترکیه را به خود اختصاص داده است.
ایرانی‌ها چقدر پناهنده می‌شوند؟
بر اساس گزارش سالنامه مهاجرتی ایران، رتبه پناهجوفرستی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی ۲۰ از ۲۰۰ کشور و به استناد همین منبع، رتبه پناهنده‌فرستی ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی نیز ۲۰ از ۲۰۰ کشور بوده است. برای درک تفاوت این دو آمار باید بدانید، پناهجو فردی است که درخواست پناهندگی داده اما نتوانسته به حالت پناهندگی برسد و پناهنده فردی است که با درخواست او در این زمینه، موافقت شده است.
طبق گزارش سالنامه مهاجرت ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۴۲ هزار و ۹۸۹ ایرانی در وضعيت پناهندگی قرار داشته‌اند كه اين ميزان نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی، حدود ۶۸ درصد افزايش داشته است. البته این وضعیت، مختص ایران نیست و طی یک دهه گذشته، تعداد افراد در وضعيت پناهجويی در سطح جهان، حدود ۶ برابر افزايش داشته است.
طبق این آمارها در سال ۲۰۲۱ میلادی، ايران با ۶۹ هزار پناهجو در جهان ، ۴۹ درصدی از كل پناهجويان جهان را به خود اختصاص داده است. در این سال، روند ثبت درخواست پناهجويان ايرانی در مقایسه با سال ۲۰۲۰ میلادی نیز ۳۵ درصد افزایش یافته و بيشترين درخواست پناهندگی اتباع ايرانی در كشورهای بريتانيا، آلمان، كانادا، تركيه و استراليا به ثبت رسيده است.
آمارهای يورواستات (Eurostat) نیز نشان می‌دهد، در سال ۲۰۲۱ میلادی، حدود ۶ هزار ايرانی برای اولين بار در كشورهای اتحاديه اروپا درخواست پناهندگی خود ثبت کرده‌اند كه كمترين ميزان از سال ۲۰۱۴ میلادی بوده است.
ایران در حالی در سال ۲۰۲۱ میلادی رتبه ۲۰ پناهنده‌فرستی جهان را از آن خود کرده که به باور کارشناسان، با لغو محدودیت‌های مرزی و کاهش موج کرونا، روند مهاجرت و پناهندگی ایرانی‌ها بار دیگر افزایش یافته؛ اگرچه هنوز آمار مدونی در این زمینه منتشر نشده است؛ موضوعی که در مشاهدات میدانی نیز به‌وضوح به چشم می‌خورد. برای مثال، مشاهدات میدانی روزنامه هم‌میهن نشان می‌دهد همزمان با آغاز موج اعتراضات از شهریور ۱۴۰۱، تعداد متقاضیان پناهجویی در کشور در سال ۲۰۲۲ میلادی نه‌تنها افزایش محسوسی یافته بلکه دیگر مقوله پناهندگی در بین اقشار بالادستی جامعه نیز مذموم و نکوهیده نیست.
کاهش رتبه دانشجو فرستی ایران
تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ میلادی، ۴ برابر شده است. با این وجود، رتبه دانشجو فرستی ایران از رتبه ۱۴ در سال ۲۰۱۰ میلادی به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ میلادی رسیده است. به‌گفته کارشناسان، مشکلات اقتصادی و عدم توانایی تامین هزینه‌های مهاجرت یکی از دلایل اصلی کاهش رتبه دانشجوفرستی ایران در سال‌های اخیر است.
نکته مهمی که سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱ به آن اشاره کرده این است که اگرچه بخشی از افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور ناشی از میل به حضور در دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی است اما بخش زیادی از این افزایش جمعیت، حاصل افزایش فشارهای منفی و واکنشی به وضعیت داخلی کشور طی یک دهه گذشته است؛ مسئله‌ای که سبب کمرنگ شدن نقش انگیزه‌های تحصیلی در مهاجرت‌های دانشجويان ایرانی شده و این قشر به تحصیل در خارج از کشور، به‌عنوان راهی برای فرار از وضعیت موجود نگاه می‌کند. بر همین اساس نیز در سال‌های اخیر دانشجویان حتی ادامه تحصیل در دانشگاه‌های خارجی نه چندان با کیفیت را بر ادامه تحصیل در کشور ترجیح می‌دهند.
هزینه ۴۵ هزار دلاری هر مهاجر برای دولت
از پناهجویی گرفته تا مهاجرت تحصیلی، خروج ایرانی‌ها از کشور بر مدار صعود است؛ اما سوال اصلی اینجا است که با خروج این تعداد سرمایه انسانی متخصص، چه مقدار هزینه از کشور خارج می‌شود؟ یا به‌عبارتی دولت چه‌مقدار برای آموزش این قشر هزینه کرده است؟
طبق بررسیهای سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱، اگر ۲۳ سالگی را به‌عنوان پايان مقطع کارشناسی و میانگین سن مهاجران ایرانی در زمان مهاجرت در نظر بگیریم، می‌توان هزینه‌های دولتی آموزش و سلامت صرف شده برای هر مهاجر را تخمین زد.
بر این اساس، طبق آمار یونسکو، از سال ۲۰۱۷ میلادی نزدیک به ۴ درصد درآمد ناخالص داخلی کشور، صرف هزینه آموزش نیروی انسانی می‌شود. براساس این آمار، دولت ایران برای یک فرد متولد سال ۱۳۷۶ که در سال ۲۰۱۹ میلادی در سن میانگین مهاجرت قرار داشته، تا پایان آموزش ابتدایی بیش از ۸ هزار دلار، تا پایان دوره متوسطه بیش از ۲۴ هزار دلار و تا پایان مقطع کارشناسی بیش از ۳۷ هزار دلار هزینه آموزش عمومی کرده است.
آمار بانک جهانی نیز نشان می‌دهد که هزینه‌کرد دولت برای سلامت یک فرد در ۲۳ سال منتهی به سال ۲۰۱۹ میلادی، حدود ۸ هزار دلار است.
با تجمیع این ارقام، برای هر فرد که در سال ۲۰۲۰ میلادی به سن میانگین مهاجرت، یعنی ۲۳ سالگی می‌رسد و تحصیلات کارشناسی خود را به پایان می‌رساند، بیش از ۴۵ هزار دلار هزینه سلامت و آموزش دولتی اختصاص یافته است. بر این اساس اگر فرض کنیم همه دریافت‌کنندگان ویزاهای تحصیلی در سال ۲۰۱۹ میلادی، حداقل مدرک کارشناسی داشته و با در نظر گرفتن رقم ۴۵ هزار دلار سرانه دولتی برای آموزش و سلامت، نزدیک به یک میلیارد و ۲۱ میلیون دلار فقط برای بخشی از سرمایه انسانی که در سال ۲۰۱۹ میلادی مهاجرت کرده، هزینه شده است.
همچنین برای ۱۹ هزار و ۴۰۰ مهاجر کاری که در سال ۲۰۱۹ میلادی مهاجرت کرده‌اند، با فرض تحصیلات کارشناسی و ۲۳ سال سن، این مبلغ حدود ۸۷۳ میلیون دلار خواهد بود.
آمار سالانه مهاجرت کاری
مهاجرت ایرانی‌ها، تنها محدود به خروج نیروهای انسانی نیست؛ بلکه بسیاری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری و اشتغالزایی نیز به این ترتیب از کشور خارج می‌شود. طبق بررسیهای رصدخانه مهاجرت ایران، ایرانیان از سال ۲۰۱۹ میلادی تا نیمه اول ۲۰۲۲ میلادی، تنها از دو کشور کانادا و بريتانيا، بیش از ۲ هزار ویزای استارتاپ، کارآفرینی، سرمایه‌گذاری یا خود اشتغالی دریافت کرده‌اند.
همچنین در ۱۲ سال اخیر، در مقاصد آمریکا، کانادا، استرالیا، بريتانيا و اتحادیه اروپا، به‌عنوان مقاصد اصلی ایرانیان مهاجر، سالانه به‌طور متوسط حدود ۱۲ هزار ویزا یا اجازه اقامت موقت و دائم کاری برای ایرانیان صادر شده است.
نکته قابل توجه دیگر، میزان ارزش‌آفرینی مهاجران در کشورهای مقصد است. آنطور که در سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱ آمده، طبق گزارش بنیاد ملی سیاست آمریکا که در جولای ۲۰۲۲ منتشر شده است، بر اساس تحقیقاتی که از اکتبر ۲۰۱۸ تا می ۲۰۲۲ میلادی در این کشور انجام شده است، ایرانیان دهمین ملیت از نظر تعداد یونیکورن‌های تاسيس شده در آمریکا هستند. منظور از یونیکورن، استارتاپ‌هایی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار هستند. از مجموع ۵۸۲ استارتاپ یونیکورن آمریکایی، ۳۱۹ مورد آن توسط مهاجران سراسر جهان راه‌اندازی شده است که ارزشی معادل ۱.۲ تریلیون دلار دارند. این رقم بیش از ارزش تمام شرکت‌های بورسی بسیاری از کشورها، از جمله آرژانتین، کلمبیا، پرو، پرتغال، ایرلند، روسیه و مکزیک است.
در کانادا نیز در سال ۲۰۲۱ میلادی، بيشترين ویزای اقامت دائم صادر شده برای ایرانیان، مربوط به برنامه نیروی کار است. همچنين در اين سال، بيشترين ویزای صادرشده در بخش کسب‌وکار مربوط به سرمایه‌گذاری است.
سرمایه‌گذاری ۳.۵ میلیارد دلاری ایرانیان در ترکیه
پس از تحولات اقتصادی در چند سال گذشته، میزان مهاجرت و سرمایه‌گذاری ایرانیان در کشورهای همسایه افزایش بسیار محسوسی داشته است. در ده‌های ۷۰ و ۸۰ شمسی، کشورهای حوزه خلج‌فارس به‌ویژه امارات مقصد اصلی سرمایه‌گذاری ایرانیان در خارج از کشور بودند اما در سال‌های اخیر ترکیه یکی از مقاصد اصلی سرمایه‌های ایرانی بوده و خرید خانه و ثبت شرکت در ترکیه توسط اتباع ایرانی افزایش محسوسی داشته است.
ایرانیان در سال ۲۰۱۵ در رتبه ۸ خرید خانه در ترکیه قرار داشتند اما در سال ۲۰۲۱ به رتبه اول صعود کرده و حالا براساس آخرین آمارها در سال ۲۰۲۲ میلادی پس از اتباع روسی در رتبه دوم خرید خانه در ترکیه قرار دارند. تغییر قانون سرمایه‌گذاری خارجی ترکیه و کاهش میزان سرمایه مورد نیاز برای دریافت اقامت از ۵۰۰ به ۲۵۰ هزار دلار، یکی از عوامل اصلی افزایش میل ایرانی‌ها برای سرمایه‌گذاری در این کشور است.
حال اگر بخواهیم میزان سرمایه‌گذاری ایرانیان در ترکیه از طریق خرید مسکن را تخمین بزنیم، با در نظر گرفتن ۲۰۰ هزار دلار متوسط سرمايه برای خرید خانه در ترکیه، مجموع سرمايه هزينه‌شده برای خريد خانه در تركيه توسط اتباع ايرانی، رقمی معادل ۳ ميليارد و ۴۴۹ ميليون دلار است. همچنین در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ ميلادی، در مجموع يک هزار و ۶۶۱ شركت با مشاركت اتباع ايرانی در ترکيه تاسيس شده که بیش از ۲۲ میلیون دلار برای ثبت این شركت‌ها هزينه شده است.
البته ترکیه تنها مقصد سرمایه‌های ایرانیان مهاجر نیست. بر اساس گزارش روزنامه اطلاعات، در یک سال و نیم اخیر تنها بخش صنعت و تجارت ایران تا ۷۰ میلیارد دلار سرمایه را به مقصد کانادا، از کشور خارج کرده است.
تغییرات اقلیمی، بلای جان ایران
بر اساس گزارش ریسک جهانی، ایران جزو کشورهای با آسیب‌پذیری بالا در جهان است و از میان ۴۰ نوع بلایای طبیعی در نقاط مختلف جهان، ۳۱ نوع در ایران شناسایی شده است. ایران در شاخص خطرات اقلیمی در سال ٢٠١٩ در میان کشورهای جهان، رتبه ۱۸ را از آن خود کرده است و در شاخص تاب‌آوری اقلیمی در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۰ از ۱۸۰ کشور ایستاده است. همچنین بر اساس میزان تلفات در سال ۲۰۱۹ میلادی، کشورمان رتبه ۲۲ جهان را از آن خود کرده است.
از سوی دیگر بر اساس پیش‌بینی‌ها، ایران در دهه‌های پیش رو شاهد شدیدترین تغییرات اقلیمی خواهد بود؛ شدیدتر از میانگین منطقه خاورمیانه؛ مسئله‌ای که به باور کارشناسان سبب تشدید موج مهاجرتی افراد خواهد شد. این موضوع در بررسیهای مرکز آمار ایران نیز به چشم می‌خورد و نشان می‌دهد که الگوی جابه‌جایی جمعیت در دهه اخیر در کشور، تا حدود زیادی منطبق با نقشه خشکسالی کشور است.
کاهش شدید تمایل مهاجران ایرانی به بازگشت
طبق تحقیقات موسسه گالوپ در سال ۲۰۱۸ میلادی، ميزان تمايل به بازگشت به کشور در میان مهاجران ایرانی یک درصد است؛ آن هم در حالی که این رقم در سطح جهانی حدود ۷ درصد برآورد می‌شود.
پیمایش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد:
- بودن در كنار خانواده و دوستان
- احساس غربت و دوری از وطن
- احساس مفيد بودن در ايران
- و احساس تبعيض در خارج از كشور
پیشران‌های اصلی مهاجرت بازگشتی به ایران در سال ۱۴۰۱ بوده‌اند.
اما از سوی دیگر:
- بی ثباتی اقتصادی
- شيوه حكمرانی و ملکت‌داری
- وضعيت آزادی‌های فردی و اجتماعی در خارج از كشور
- احساس امنيت در خارج از كشور
- و وضعيت آزادی‌های فردی و اجتماعی در ايران
تمايل بازگشت مهاجران ایرانی به کشور را به حداقل رسانده است.
ایرانی‌ها از آینده ناامیدند
یکی دیگر از شاخص‌های مورد مطالعه سالنامه مهاجرت ایرانی ۱۴۰۱، شاخص چشم‌انداز و جاذبه سرزمینی است. آنطور که در این سالنامه آمده، این شاخص بیانگر نگرش گروه‌های مختلف اجتماعی نسبت به نظام حکمرانی و تصور آن‌ها از آینده‌ای است که این نظام حکمرانی برای آن‌ها رقم خواهد زد.
نتایج پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت در سالنامه ۱۴۰۱ نشان می‌دهد گروه‌های مختلف اجتماعی به‌ویژه قشر تحصیل‌کرده و دانشگاهی، از نظام حکمرانی کشور و مسیری که در پیش گرفته است، ناراضی‌اند. ابراز ناامیدی از اصلاح امور و نداشتن چشم‌انداز روشن از آینده، نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۱ شاخص چشم‌انداز جاذبه سرزمینی ایران در وضعیت بحرانی قرار دارد و همین مسئله، موج مهاجرت‌ها را تشدید خواهد کرد.
خاورمیانه مقصد اصلی مهاجران ایرانی در آینده نزدیک
طبق بررسیهای کارشناسان سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱، الگوهای مهاجرت ایرانی‌ها در آینده شاهد تغییرات گسترده‌ای خواهد بود و کشورهای منطقه خاورمیانه، به‌دلیل نزدیکی جغرافیایی و تا حدودی فرهنگی، یکی از قطب‌های اصلی جذب‌کننده مهاجران ایرانی خواهد بود.
در این بین عربستان و امارات به‌عنوان قطب‌های جدید علم و فناوری، دو گزینه اصلی برای جذب نیروی انسانی کشور خواهد بود. این کشورها برای تحقق اهداف توسعه شهری خود، نیازمند جذب متخصصان و مستعدان مختلف از سراسر جهان هستند و با ارائه تسهیلات جذاب سعی در جذب نیروهای مستعد، نوآور و خلاق دارند .
موج مهاجرت، به فعالان گردشگری و هتلدارای رسید
در همین حال، طبق گزارش پلتفرم ارائه‌دهنده بسته جامع خدمات کاریابی و استخدام، «جاب ویژن»، گروه‌های شغلی «گردشگری و هتلداری»، «خدمات برگزاری همایش و مجالس»، «ترجمه» و «ورزشی/تفریح و سرگرمی»، ۴ گروه شغلی هستند که بیشترین تمایل به مهاجرت را دارند.
بررسیهای این پلتفرم در زمینه تصمیم به مهاجرت به تفکیک حوزه‌های شغلی، نیز نشان می‌دهد، اکثریت افراد فعال در گروه‌های شغلی گردشگری و هتلداری تصمیم به مهاجرت دارند، اما هنوز اقدامی برای آن نکرده‌اند. این در حالی است که تعداد کمی از شاغلین بخش گردشگری و هتلداری مایل‌اند در ایران بمانند.
در دو سال اخیر، شیوع کرونا سبب شد تا کسب‌وکارهای گردشگری گاه تعطیلی و توقف ۱۰۰ درصدی فعالیت خود را تجربه کنند و بسیاری از نیروهای فعال در گردشگری بیکار شوند.
با کاهش محدودیت‌‌ها بار دیگر کسب‌وکارهای گردشگری آغاز به کار کردند و توانستند تا حدودی زیان‌ها را جبران کنند؛ اما با آغاز اعتراضات شهریور ۱۴۰۱ و فیلترینگ شدید اینترنت، بار دیگر صنعت گردشگری ایران با یک بحران اساسی روبه‌رو شد؛ بحرانی که به باور مدیران و کسب‌وکارهای این عرصه، کاهش شدید فروش، توقف فعالیت‌های بازاریابی و توقف توسعه کسب‌وکار و مهم‌تر از همه، ناامیدی از بهبود وضعیت را در پی داشت؛ تعطیلی دوباره‌ای که این بار نه‌تنها با مشکلات اقتصادی که با ناامیدی اجتماعی نیز همراه شد و بسیاری از نیروی کار گردشگری را در دوراهی مهاجرت یا ادامه فعالیت قرار داد.
این بحران به‌گفته بابک سهرابی، بنیان‌گذار «جاجیگا» سبب تشدید مهاجرت‌ها و کاهش نیروی کار زبده گردشگری شده است که می‌تواند در آینده صنعت گردشگری ایران را با کمبود شدید نیروی کار زبده مواجه کند.
پیش از این نیز، رئیس کانون انجمن‌های صنفی راهنمایان گردشگری سراسر کشور گفته بود که پس از شیوع کرونا و در یک سال گذشته، خروج متخصصین گردشگری نیز شدت بیشتری گرفته و به‌طور مثال، در بخش راهنمایان گردشگری، موج مهاجرت شدیدتر بوده است؛ چرا که راهنمایان گردشگری به دلیل تسلط به زبان خارجی و روابط عمومی بالایی که دارند، به سادگی در کشورهای دیگر جذب کار می‌شوند.
به‌گفته کارشناسان، اگر شرایط به همین منوال پیش برود، در سال‌های پیش رو شاهد خروج طیف بیشتری از نیروی کار گردشگری خواهیم بود؛ آن هم درحالی که سرمایه انسانی پایه و اساس خدمات گردشگری است و به این زودی‌ها قابل جایگزین نیست.
فرصت‌های دیاسپورای ۳ میلیونی
بر اساس آمار Migrants-refugees در ۴ منطقه خاورمیانه، اروپای غربی، آمریکای شمالی و استرالیا، جمعیت قابل توجهی از دیاسپورای ایرانی حضور دارند. منظور از «دیاسپورا»، جوامع مهاجر بزرگ دور از وطن است. پیش از این، رصدخانه مهاجرت ایران در گزارش سال ۱۴۰۰ اعلام کرده بود که اگرچه ارقام رسمی از دیاسپورای ایرانی در دسترس نیست، اما به گزارش Migrants-refugees تخمین زده می‌شود که از سال ۱۹۵۰ میلادی تا ۲۰۲۰ میلادی، یک میلیون ایرانی کشور را ترک کرده و به احتساب فرزندان آن‌ها که در خارج از ایران به دنیا آمده‌اند، جمعیت دیاسپورای ایرانی به حدود ۳ میلیون نفر برسد. حالا بررسیهای رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد:
- حدود ۴۷ درصد از ايرانيان در خارج از كشور شادتر هستند
- نزديك به ۷۰ درصد ايرانيان خارج از كشور، احساس می‌كنند ايران كشور مناسبی برای زندگی كردن نيست
- و حدود ۹۰ درصد از ايرانيان خارج از كشور، نسبت به وعده‌های دولت برای استفاده از ظرفيت ايرانيان خارج از كشور خوشبين نيستند.
اگرچه حدود ۷۰ درصد از ايرانيان خارج از كشور تمايل زيادی برای ایفای نقش در توسعه و پیشرفت کشور دارند، اما حدود ۶۶ درصد این افراد احساس می‌كنند شرايط كلی کشور برای ايفای نقش در جهت توسعه و پيشرفت ايران مناسب نيست.
این روزها با گسترش فناوری‌های ارتباطی و توسعه فضای مجازی، افراد به اطلاعات بیشتری درباره فرصت‌های شغلی و تحصیلی، امکانات اقتصادی، تسهیلات اجتماعی و… در کشورهای میزبان دسترسی دارند. از سوی دیگر، کشورهای مهاجرپذیر دنیا نیز همواره با پیشنهادات جذاب، در حال جذب سرمایه‌های انسانی ماهر و متخصص از سایر کشورها هستند. این در حالی است که کشورهای مهاجرفرست همچون ایران، علاوه بر رویارویی با مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، دلیل و انگیزه کافی برای حفظ سرمایه‌های انسانی خود ندارند.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
