رسانه قطبنما: «گردشگری فرهنگی» (Cultural tourism)، یکی از شاخه‌های مهم گردشگری است که با ایجاد پلی میان گردشگران و مقاصد فرهنگی، آنها را با هنر و تاریخ اصیل یک منطقه آشنا می‌کند.
گردشگری فرهنگی عضوی جدانشدنی از صنعت سفر و گردشگری است؛ تقریبا غیرممکن است به مقصدی سفر کنید اما دست کم بخشی از آثار تاریخی و موزه‌های آن را نبینید یا در برخی نمایشگاه ها و رویداد‌های محلی آن شرکت نکنید. وقتی درباره گردشگری میراث فرهنگی حرف می‌زنیم و یا از گردشگری تاریخی می‌گوییم، به بخش‌هایی از گردشگری فرهنگی اشاره داریم.
در واقع، همه کارهایی که برای آشنایی بیشتر با فرهنگ و هنر یک مقصد انجام می‌دهید، بخشی از گردشگری فرهنگی به حساب می‌آیند و گردشگری فرهنگی بخش مهمی از سفرتان را تشکیل می‌دهد. همچنین گردشگری فرهنگی یکی از مطلوب‌ترین گزینه‌های توسعه مقاصد گردشگری در سراسر جهان نیز شناخته میشود.
حالا دقیقا منظور از گردشگری فرهنگی چیست؟ انواع گردشگری فرهنگی چیست و گردشگری فرهنگی در ایران چه جایگاهی دارد؟
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
گردشگری فرهنگی چیست؟
تعاریف زیادی از گردشگری فرهنگی وجود دارد که تقریباً همه آنها به یک چیز مشترک اشاره می‌کنند؛ تجربه و آشنایی با جنبه‌های فرهنگی، تاریخی و هنری مقاصد.
بر اساس تعریف سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در بیست و دومین اجلاس خود در سال ۲۰۱۷، گردشگری فرهنگی یا Cultural Tourism نوعی فعالیت گردشگری است که در آن انگیزه اصلی بازدیدکننده کشف، یادگیری، تجربه و مصرف جاذبه‌ها یا محصولات فرهنگی ملموس و ناملموس در مقاصد گردشگری است.
محصولات و جاذبه‌های فرهنگی مجموعه‌ای از ویژگی‌های مادی، معنوی و عاطفی یک جامعه است و هنر و معماری، میراث تاریخی و فرهنگی، ادبیات، موسیقی، صنایع خلاق، فرهنگ زنده و سبک زندگی و ارزشها و باور‌های آن را شامل میشود.
گردشگران فرهنگی چه کسانی هستند؟
حالا که با تعریف گردشگری فرهنگی آشنا شدیم، بد نیست ویژگی‌های گردشگران فرهنگی هم بشناسیم. آیا شما خودتان را گردشگر فرهنگی می‌دانید؟ آیا بازدید از موزه‌ها یا بناهای تاریخی شما را به یک گردشگر فرهنگی تبدیل می‌کند؟
اکثر ما به‌طور کلی به مسائل فرهنگی مقاصدی که به آن سفر می‌کنیم، علاقه‌مند هستیم و معمولاً از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی آن مقصد، به‌عنوان بخشی از سفرمان دیدن می‌کنیم. بنابراین آشنایی با فرهنگ، بخشی از سفر ما است؛ اما مقصدمان را بر اساس تجربیات فرهنگی خاصی انتخاب نمی‌کنیم. این فرق اساسی میان ما و گردشگران فرهنگی است.
گردشگران فرهنگی با هدف و انگیزه فرهنگی سفر می‌کنند؛ یعنی گردشگری فرهنگی هدف اصلی آنها برای سفر کردن است و علاقه‌مندند که تجربیات فرهنگی بسیار عمیقی داشته باشند.
اهمیت گردشگری فرهنگی
می‌خواهید از اهمیت گردشگری فرهنگی بدانید؟ بیایید به آمارهای بین‌المللی نگاهی بیندازیم:
براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۱۸، گردشگری فرهنگی نزدیک به نیمی از کل صنعت گردشگری جهان (حدود ۴۰ درصد) را در برمی‌گیرد. این نوع از گردشگری، به‌سرعت در حال توسعه است و بخش بزرگی از جاذبه‌های گردشگری مانند میراث، اماکن مذهبی، صنایع دستی، هنر‌های نمایشی، غذا، جشنواره‌ها و رویداد‌های ویژه را شامل میشود.
بسیاری از کشور‌ها از میراث ملموس و ناملموس و فرهنگ معاصر در گردشگری فرهنگی برای رشد اقتصادی و توسعه پایدار مقاصد خود استفاده می‌کنند؛ اقدامی که باعث ایجاد شغل، بازسازی مناطق روستایی و شهری و حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی میشود.
گردشگری فرهنگی یکی از ستون‌های اصلی اشتغال در سطح جهان است و توسط بسیاری از کشور‌ها به‌عنوان اولویت اصلی ایجاد اشتغال برای جوانان در نظر گرفته میشود.
براساس بررسی‌های شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) قبل از همه‌گیری کرونا، صنعت گردشگری حدود ۱۰.۳ درصد از کل مشاغل جهان (حدود ۳۳۰ میلیون) را در بر می‌گرفت و گردشگری فرهنگی سهم قابل توجهی از اشتغال گردشگری را با تولید ۴۰ درصد از کل درآمد گردشگری جهان به خود اختصاص می‌داد.
اهداف گردشگری فرهنگی
هدف اصلی گردشگری فرهنگی در بسیاری از کشور‌ها، تضمین توسعه پایدار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌همراه حفاظت و ارتقا فعال منابع فرهنگی است. این هدف مهم از طریق افزایش عرضه، تنوع، کیفیت و فروش خدمات گردشگری فرهنگی مناسب میسر میشود.
اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی مقاصد و انتقال آن به نسل‌های آینده تا حدی است که شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه‌ها (International Council on Monuments and Sites) منشوری را با نام «منشور بین‌المللی گردشگری فرهنگی» در سال ۱۹۹۹ تنظیم کرد و در آن از دولت‌ها و همه سازمانهای مرتبط خواست تا در جهت ارتقا گردشگری فرهنگی، حفظ میراث و نشان‌دادن اهمیت آن به نسل‌های آینده و بازدیدکنندگان تلاش کنند.
در آخرین نسخه به‌روز‌رسانی این منشور در سال ۲۰۲۱، ایکوموس از دولت‌ها و سازمانهای دست‌اندرکار می‌خواهد تا با هدایت درست میراث فرهنگی و مدیریت گردشگری در مسیر اهداف توسعه پایدار و سیاست‌های اقلیمی سازمان ملل حرکت کنند؛ عاملی که به توسعه گردشگری فرهنگی نیز کمک خواهد کرد.
انواع گردشگری فرهنگی
گردشگری فرهنگی طیف بزرگی از منابع فرهنگی، هنری و تاریخی را در بر می‌گیرد. منابع معتبر، این شکل از گردشگری به این صورت دسته بندی می‌کنند:
گردشگری میراث فرهنگی
گردشگری تاریخی (Historical Tourism) یا گردشگری میراث فرهنگی (Heritage Tourism) نوعی از گردشگری است که هدف بازدیدکننده در آن کاوش در تاریخ و میراث مقاصد است.
سازمان جهانی گردشگری نیز گردشگری میراث را به‌معنای غرق‌شدن در تاریخ طبیعی، میراث انسانی، هنر، فلسفه و نهادهای یک منطقه یا کشور دیگر توصیف می‌کند.
گردشگری تاریخی می‌تواند گشت‌و‌گذاری ساده در بنای تاریخی مشهور شهر یا بازدید از موزه‌های آثار باستانی، هنری و ادبی باشد. این نوع از گردشگری، مسافران را به لمس تاریخ، دقت بیشتر و اقامت طولانی‌تر ترغیب می‌کند.
جالب است بدانید، پژوهشگران دریافته‌اند گردشگرانی که با هدف کشف اسرار تاریخی سفر می‌کنند، اقامت طولانی‌تری نسبت به سایرین دارند. مطالعات انجام‌شده نیز نشان می‌دهد بازدیدهای متوسط گردشگری تاریخی، ۲۲ درصد بیشتر از یک گردشگری تفریحی معمولی است.
گردشگری رویداد و جشنواره
در صنعت گردشگری امروز، رویدادها و جشنواره‌های فرهنگی نقش مهمی در ساختار و تقویت گردشگری فرهنگی دارند.
رویدادها و جشنواره‌های فرهنگی موضوعات مختلفی مانند موسیقی و سایر هنر‌های زیبا، غذا، فیلم، تاریخ، مذهب و غیره را پوشش می‌دهند. برگزاری این رویدادها علاوه بر توسعه مقاصد، باعث شناخت بیشتر مردم محلی یا ساکنان منطقه نیز میشود.
گردشگری شهری
طبق تعریف UNWTO، گردشگری شهری (Urban tourism) یا (City tourism) نوعی از فعالیت‌های گردشگری است که در فضا‌های شهری با ویژگی‌های طبیعی غیر وابسته به اقتصاد کشاورزی انجام میشود. مسافران در مقاصد شهری با طیف وسیعی از تجربیات و محصولات فرهنگی، معماری، اجتماعی و طبیعی رو‌به‌رو می‌شوند.
کارشناسان سازمان جهانی گردشگری باور دارند که گردشگری ذاتاً به چگونگی توسعه یک شهر و فراهم‌کردن شرایط زندگی بهتر برای ساکنین و بازدیدکنندگان آن مرتبط است؛ درنتیجه گردشگری شهری یک نیروی محرکه اصلی برای توسعه شهر‌ها و کشور‌ها است.
گردشگری روستایی
سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، گردشگری روستایی (Rural Tourism) را اینطور معرفی می‌کند: «گردشگری روستایی نوعی از فعالیت گردشگری است که در آن بازدیدکنندگان طیف وسیعی از محصولات و فعالیت‌های مرتبط با طبیعت، کشاورزی، سبک زندگی و فرهنگ روستایی، ماهی‌گیری را تجربه می‌کنند.»
از آنجایی که گردشگری روستایی به عنوان یکی دیگر از انواع گردشگری فرهنگی، مکمل سایر فعالیت‌های اقتصادی است و سهم به‌سزایی در تولید ناخالص داخلی و ایجاد اشتغال دارد؛ از پتانسیل بالایی برای رشد اقتصاد محلی و تغییرات اجتماعی جوامع برخوردار است.
گردشگری هنری
اگرچه تعریف دقیقی از گردشگری هنری، این شاخه محبوب گردشگری فرهنگی وجود ندارد؛ اما بسیاری از محققان و کارشناسان گردشگری هنری را اینطور تعریف کرده‌اند:
«گردشگری هنری نوعی از گردشگری است که هدف اصلی سفر در آن بازدید از نمایشگاه‌ها و رویداد‌های هنری و آشنایی با هنر اصیل یک منطقه در گالری‌ها، کارگاه‌ها، استودیو‌ها و مکان‌ها تاریخی است.» گردشگری هنری شامل هنر‌های زیبا، موسیقی، ادبیات، فیلم و معماری میشود.
گردشگری خلاق
وب‌سایت شبکه گردشگری خلاق، گردشگری خلاق (Creative Tourism) را نسل جدیدی از گردشگری می‌‌داند که در آن گردشگران و افراد محلی در ایجاد یک محصول گردشگری با یکدیگر همکاری و مشارکت می‌کنند.
انگیزه اصلی در گردشگری خلاق، مشارکت فعال آنها در زندگی فرهنگی و ایجاد فرهنگ به همراه جوامع محلی است. گردشگری عکاسی، هنر و صنایع دستی، خلق آثار ادبی، اجرا و پرفورمنس و … از زیرمجموعه‌های گردشگری خلاق به شمار میآید.
گردشگری قومی یا بومی
گردشگری قومی (Ethnic Tourism) به عنوان یکی از انواع گردشگری فرهنگی، به سفر‌هایی گفته میشود که گردشگران در آن به‌دنبال هویت، ریشه، خاستگاه و ارزشها آن منطقه هستند. در این گردشگری، انگیزه اصلی گردشگران ارتباط واقعی و صمیمی با افرادی است که پیشینه قومی یا فرهنگی آنها متفاوت با خود گردشگر است.
بازدید از روستاهای قومی، خانه‌های بومی و پارک‌های موضوعی، شرکت در رویدادها و جشنواره‌های قومی یا تماشای رقص‌ها و مراسم سنتی، از نمونه فعالیت‌های گردشگری در این‌گونه سفر‌ها است.
گردشگری مذهبی
سازمان جهانی گردشگری، گردشگری مذهبی (Religious Tourism) را یک نیروی محرک برای گردهمایی افراد با پیشنه‌های مختلف تحت یک هدف مشترک یعنی ستایش و حفاظت از میراث ملموس و ناملموس دینی معرفی می‌کند.
گردشگری مذهبی یکی از قدیمی‌ترین انواع گردشگری است و «دین» انگیزه اصلی گردشگران در سفر‌های مذهبی است. بازدید از اماکن مذهبی و بناهای تاریخی، شرکت در مراسم‌های مذهبی و آموزش‌های معنوی چند نمونه از فعالیت‌های مهمی است که در این نوع از گردشگری انجام میشود.
محصولات گردشگری فرهنگی چیست؟
وقتی صحبت از محصولات گردشگری فرهنگی میشود، معمولاً تصاویری از صنایع دستی مقاصد در ذهن ما نقش می‌بندد؛ اما محصولات گردشگری فرهنگی تنها کالاهایی که می‌بینیم نیست. از نظر صاحب‌نظران و محققان، محصولات گردشگری فرهنگی هر چیزی است که نیاز‌ها و خواسته‌ها فرهنگی گردشگران را پاسخ دهد. به همین دلیل عنصر اصلی محصولات گردشگری فرهنگی را جاذبه‌های فرهنگی تشکیل می‌دهند.
این جاذبه‌های فرهنگی می‌توانند مکان‌ها و مناطق باستانی، بناهای تاریخی، پارک‌های ملی یا حتی آشپزی، عکاسی، رویدادها، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های هنری و موسیقی باشند.
فعالیت های گردشگری فرهنگی
چه به‌دنبال یک تجربه فرهنگی عمیق باشید و چه تنها به فعالیت‌های فرهنگی علاقه‌مند باشید، طیف وسیعی از فعالیت‌ها وجود دارند که می‌توانید آنها را به‌عنوان فعالیت های گردشگری فرهنگی انجام دهید. برخی از آنها عبارت‌اند:
- شرکت در رویدادها و جشنواره‌ها
- بازدید از موزه‌ها
- بازدید از مکان‌های تاریخی و آثار باستانی
- چشیدن غذاها یا نوشیدنی‌های محلی
- تورهای مطالعاتی
- اقامت با یک خانواده بومی در یک اقامتگاه خانگی
- موسیقی اصیل و محلی
- زیارت و بازدید از مساجد
- گردش در روستا یا شهر
- گذراندن دوره‌هایی نظیر آشپزی، هنر، گلدوزی و غیره
- آشنایی با اشتغال محلی، به‌عنوان مثال بازدید از مزارع یا کارخانه چای
- بازدید از بازار محلی یا منطقه خرید
- معاشرت با اعضای جامعه محلی
مزایای گردشگری فرهنگی
فعالیت‌های گردشگری فرهنگی مانند بازدید از بناهای تاریخی، شرکت در رویداد‌های محلی یا حتی اقامت با یک خانواده اصیل و بومی، اثرات و مزایای بسیاری برای مقصد و جوامع محلی آن دارد؛ مهم‌ترین آنها عبارتند از:
احیای فرهنگ و هنر
استقبال گردشگران فرهنگی از مقاصد با پیشینه فرهنگی و تاریخی اصیل، باعث زنده‌شدن هنر و فرهنگ آن منطقه میشود. در مقاصدی که ساکنین آن برای احیای فرهنگ و هنر خود تلاش می‌کنند، آثار هنری و فرهنگی را نه‌تنها در موزه‌ها، بلکه در رستوران‌ها، مغازه‌ها و گوشه و کنار شهر‌ها می‌توان دید. این کار به ترویج سنت‌هایی که از آن فاصله گرفتیم، کمک بسیاری می‌کند.
حفاظت از میراث فرهنگی
بازدید از میراث فرهنگی و آثار تاریخی مقاصد، یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی گردشگران است؛ به‌همین دلیل، مقاصد تمام تلاش خود را برای حفاظت از این آثار و ارائه درست آنها به بازدیدکنندگان بین‌المللی انجام می‌دهند.
این کار، گاهی با محدود کردن تعداد بازدیدکنندگان یک اثر برای حفاظت از آن انجام میشود.
رشد اقتصادی
رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی برای جوامع محلی، یکی از مزیت‌های اصلی گردشگری فرهنگی است و با توجه به اهمیت آن در صنعت گردشگری، بخش قابل توجهی از درآمدهای خصوصی، محلی و ملی از این راه به دست میآید.
معایب گردشگری فرهنگی
و اما هر نوع از گردشگری، از جمله گردشگری فرهنگی، در کنار مزایای بسیار، معایبی هم برای جوامع به همراه دارد:
تغییرات اجتماعی
رونق گردشگری در مقاصد اغلب با تغییرات مهم اجتماعی همراه است. نوع لباس پوشیدن، نحوه صحبت کردن، افزایش جرم و جنایت و فرار مردم محلی از مناطق شلوغ چند نمونه از تاثیرات اجتماعی منفی گردشگری فرهنگی است.
از بین رفتن اصالت
تعامل بین مهمانان و میزبان اغلب آنها را تشویق می‌کند تا بیشتر شبیه یکدیگر شوند. این کار باعث از بین‌رفتن حس فردیت و القای حس «جهانی شدن» میشود؛ حسی که در نهایت ما را بیشتر از هر زمان دیگری شبیه هم می‌کند و به از بین رفتن اصالت می‌انجامد.
تضاد فرهنگی
زمانی که گردشگران درک درستی از فرهنگ‌ها و سنت‌های محلی یک منطقه نداشته باشند، تضاد فرهنگی به وجود میآید.
تاثیر تکنولوژی در گردشگری فرهنگی
صنعت گردشگری همیشه با تکنولوژی و فناوری ارتباط نزدیکی داشته؛ گردشگری فرهنگی نیز از این قاعده مستثنی نیست. تقاضای بالای مسافران برای بازدید از آثار جهانی، موزه‌ها و نمایشگاه‌های هنری در مقاصد دور و نزدیک، پای تکنولوژی واقعیت مجازی (VR) و تجربه بازدید مجازی از موزه ها را به گردشگری فرهنگی باز کرد.
با خانه‌نشینی میلیون‌ها نفر در دوران همه‌گیری کرونا، تقاضای گردشگران برای تجربه گردشگری فرهنگی به‌صورت مجازی شدت گرفت و همین امر باعث شد بسیاری از مقاصد با استفاده از واقعیت مجازی در موزه‌ها یا بناهای تاریخی معروف، جاذبه‌های گردشگری خود را در اختیار گردشگران قرار دهند.
این کار نه‌تنها باعث آشنایی میلیون‌ها گردشگر بین‌المللی با جاذبه‌های گردشگری مقاصد مختلف شد، بلکه شوق سفر رفتن و کسب تجربیات جدید را در دل آنها زنده نگه داشت و آنها را ترغیب کرد تا برای سفر‌های آینده خود برنامه‌ریزی کنند.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
گردشگری مجازی چیست + کاربردها و ویژگی ها
گردشگری فرهنگی در ایران
گنجینه تاریخ و فرهنگ غنی ایران همیشه زبانزد جهانیان است و کشورمان، یکی از غنی‌ترین کشور‌ها در زمینه آثار باستانی در دوره‌های تاریخی مختلف به شمار میآید. جاذبه‌های تاریخی، معماری، ادبیات، تنوع قومی، زبانی، مذهبی و آب‌وهوایی، ایران را به مقصد مهم گردشگری فرهنگی- تاریخی در میان گردشگران بین‌المللی تبدیل کرده؛ اگرچه همچنان به دلیل ضعف مدیریت ایران نتوانسته جایگاه خود را در گردشگری فرهنگی بین‌المللی تثبیت کند.
تخت جمشید، میدان امام اصفهان، چهارطاقی‌ها، باغ‌های ایرانی و...، همگی گنجینه‌های ملی هستند که می‌توان برای جذب گردشگران داخلی و خارجی از آن استفاده کرد.
مشهد با جاذبه‌های زیارتی، اصفهان با بناهای تاریخی، فرهنگ و هنر اصیل، شیراز با نمایش شکوه ایران باستان در تخت جمشید و یزد، دومین شهر تاریخی دنیا، برخی از مهم‌ترین مقاصد فرهنگی ایران است که سالانه گردشگران داخلی و گردشگران خارجی را از کشور‌های عراق، ترکیه، آذربایجان، عمان، روسیه و آلمان به کشورمان می‌کشاند.
با این‌همه، از آنجایی که گردشگری در ایران هنوز به عنوان منبع مهمی برای درآمدزایی شناخته نمی‌شود، می‌توان گفت بخش وسیعی از ظرفیت‌های گردشگری فرهنگی در ایران مورد بهره‌برداری قرار نگرفته و این حوزه نیز مانند سایر بخش‌های گردشگری در کشور، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و شفاف است.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
