رسانه قطبنما: «تصور کنید می‌خواهید وارد برکه‌ای شوید که سطح آن با گیاهان پوسیده و خزه پوشیده شده و شما، قادر به دیدن کف دریاچه نیستید. در این شرایط نمی‌دانید که با قدم گذاشتن در آب چه سرنوشتی در انتظارتان است»؛ این تصویری است که یک کارآفرین از فضای کارآفرینی گردشگری در ایران ارائه می‌دهد.
کارآفرینان حوزه گردشگری معتقدند چالش‌هایی بر سر راه آن‌ها وجود دارد که آینده کسب‌وکارها در زنجیره تامین گردشگری در ایران را مبهم می‌کند و انگیزه کارآفرینی در این حوزه را کاهش می‌دهد.
اما چالش‌های کارآفرینان در این حوزه چیست؟ آیا راهکارهایی برای حل این مشکلات وجود دارد؟
«رسانه قطبنما» در گفتگو با برخی از کارشناسان و فعالان بخش‌های مختلف زنجیره تامین گردشگری، مهم‌ترین چالش‌های کارآفرینی گردشگری در ایران را بر شمرده است؛ چهره منفی ایران در جهان، مشکلات اقتصادی، نبود نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده، مشکلات نقل و انتقالات بین‌المللی مالی و عدم حمایت دولت از کارآفرینی در گردشگری مهم‌ترین چالش‌های کارآفرینان در گردشگری هستند. برخی از آن‌ها، راه‌حل‌های مشخص دارند اما برخی، بنیادی‌تر از آن هستند که در مدت کوتاهی قابل حل باشند. در این گزارش، هم از چالش‌های حرف زدیم و هم راهکارهای موجود را بررسی کرده‌ایم.
جنگیدن با اخبار و چهره منفی ایران در دنیا
اصلی‌ترین چالش کارآفرینان گردشگری، بخصوص فعالان تورهای ورودی، یک کلیدواژه مشخص دارد: «اخبار منفی درباره ایران و خاورمیانه»؛ موضوعی که بسیاری معتقدند ناشی از روابط ناپایدار ایران در صحنه بین‌المللی و همینطور، بی‌ثباتی در منطقه است.
عباس واقفی، جانشین مدیرعامل آژانس مسافرتی «ایران دوستان» که سال‌ها در حوزه گردشگری ورودی فعالیت کرده، معتقد است که اخبار مثبت بسیار کمی درباره منطقه و به‌ویژه ایران، در دنیا وجود دارد و به همین خاطر، باید برای تبلیغات گردشگری و جذب گردشگر، چندبرابر کشورهای دیگر هزینه شود.
او به «رسانه قطبنما» می‌گوید که «نیمی از انرژی و سرمایه بخش خصوصی گردشگری در ایران، صرف معرفی کشور به‌عنوان یک مقصد گردشگری خوب و امن می‌شود؛ کاری که هزینه بسیاری دارد و معمولا در کشورهای دیگر توسط دولت انجام می‌شود.» به‌گفته واقفی، اگر کسبوکارهای گردشگری در کشورهای دیگر، تنها برای معرفی و تبلیغ مجموعه خود تلاش می‌کنند، کسبوکارهای ایرانی باید در گام اول برای معرفی ایران هزینه کنند و سپس، به تبلیغ خدمات خود بپردازند.
بررسی تجارب دیگر کشورها، نشان می‌دهد دولت‌ها و سازمان‌های دولتی متولی صنعت سفر از راه‌های مختلف از جمله اجرای کمپین های بازاریابی گردشگری برای معرفی و تبلیغات ظرفیت‌های خود و بهبود چهره کشورشان بهره می‌گیرند؛ چراکه بیشترین منافع از جذب گردشگر، مانند ارزآوری، حفظ منابع داخلی کشور، جلوگیری از مهاجرت، درآمدزایی از طریق نمایش آثار باستانی و تاریخی و… نصیب دولت‌ها می‌شود. اما در ایران، به گفته فعالان و متخصصان صنعت سفر، گردشگری در اولویت اصلی دولت‌ها نبوده و نیست. به همین دلیل است که واقفی می‌گوید «تاکنون، دولت آن‌طور که باید در زمینه تبلیغات گردشگری در عرصه بین‌المللی اقدامات موثری انجام نداده و در این زمینه از بخش خصوصی حمایت نکرده است.»
مشکلات اقتصادی: درد مشترک!
ایران در سال‌های اخیر با مسائل اقتصادی دست به گریبان بوده و این موضوع بر کسی پوشیده نیست؛ همین امر بسیاری از کسبوکارهای گردشگری و کارآفرینان این حوزه را با چالش‌های غیرقابل‌انکاری روبه‌رو کرده است.
رستوران‌ها و واحدهای پذیرایی، به عنوان بخشی از این زنجیره تامین، از این قاعده مستثنی نیستند. احسان عرب، مدیر رستوران غذاهای جنوبی «دوستین» در تهران، به «رسانه قطبنما» می‌گوید که اگر ۱۰ سال پیش سود یک رستوران از فروش خدمات ۳۰ یا ۴۰ درصد بود، اکنون این سود به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است.
به گفته عرب، ۱۵ سال پیش که او کسب و کار خود را راه‌اندازی می‌کرد، نبود مواد اولیه با کیفیت و عدم دسترسی به همه محصولات یکی از چالش‌های عمده به شمار می‌رفت؛ اما حالا مشکل، گرانی محصولات است.
او معتقد است با وجود افزایش قیمت مواد اولیه و نرخ تمام‌شده برای تهیه غذاها، نمی‌شود به همان نسبت قیمت غذاها را در منوی رستوران‌ها افزایش داد؛ چرا که با قدرت خرید مردم متناسب نیست و باعث کاهش تعداد مشتریان می‌شود. در عین حال، همین عدم توانایی در برقراری تناسب میان قیمت مواد اولیه، قیمت تمام‌شده و قیمت نهایی خدمات پذیرایی، باعث شده که بسیاری از رستوران‌داران سود کمتری داشته باشند و برای جبران این موضوع، مجبور باشند از مواد اولیه بی‌کیفیت استفاده کنند.
البته، عرب اشاره می‌کند که افزایش هزینه، تنها به قیمت مواد اولیه محدود نمی‌شود؛ هزینه نیروی انسانی، اجاره مکان و… چندبرابر شده و همین امر، سودآوری را کاهش می‌دهد و حتی باعث ورشکستگی بسیاری از آن‌ها می‌شود.
بدیهی است که مشکلات اقتصادی تنها دامن‌گیر رستوران‌ها به‌عنوان بخشی از زنجیره تامین گردشگری نیست؛ بلکه آژانس‌های گردشگری، هتل‌ها و سایر ارائه‌دهندگان خدمات گردشگری با این مشکلات دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.
مواجهه با این چالش برای استارتاپ های گردشگری و کسبوکارهای نوپا در این زمینه، حتی بسیار دشوارتر است؛ به‌ویژه استارتاپ‌هایی که به‌دنبال جذب سرمایه‌گذار هستند. حقیقت آن است که وقتی ثبات اقتصادی وجود ندارد، سرمایه‌گذاران به‌ندرت سرمایه خود را وارد این بخش می‌کنند و نتیجه آن، چیزی به جز شکست ایده‌های استارتاپی نیست.
پیش از این در مطلب «فرمول جذب سرمایه برای استارت آپ (۵ راهکار)» درباره جذب سرمایه برای استارتاپ‌ها نوشته‌ایم.
نیروی متخصص و حرفه‌ای: چالش همیشگی
کارشناسان معتقدند که جذب نیروی متخصص و کارآمد، به یک معضل در بخش گردشگری تبدیل شده و البته این موضوع فقط به ایران محدود نمی‌شود. گزارش‌های بین‌المللی حاکی از آن است که این چالش بعد از شیوع کرونا، در تمام مقاصد گردشگری دنیا بیشتر شده و کارآفرینان گردشگری در دیگر مناطق جهان را نیز با مشکل مواجه کرده است.
اما این چالش، از قبل از شیوع کرونا نیز در ایران وجود داشته است. احسان عرب، مدیر رستوران دوستین، معتقد است این روزها افراد ترجیح می‌دهند کارهای کاذب انجام دهند یا به‌صورت دورکاری و پروژه‌ای فعالیت‌های کاری خود را پی بگیرند و این مسئله، رستوران‌ها را به‌عنوان بخشی از زنجیره تامین گردشگری با مشکل روبه‌رو کرده است.
در عین حال، با شیوع کرونا بسیاری از کارکنان بخش گردشگری یا تعدیل شده‌اند یا به دلایل دیگر، مجبور به ترک این بخش و ورود به حوزه کاری دیگر صنایع شده‌اند. همین موضوع باعث شده که حتی بخشی از کارکنان آموزش‌دیده و متخصص این حوزه نیز از چرخه فعالیت در این صنعت خارج شوند و تصمیم به بازگشت به این حوزه را نیز نداشته باشند.
در عین حال، فعالان هتلداری و دیگر مراکز اقامتی هم به «رسانه قطبنما» خبر داده‌اند که بسیاری افراد غیرمتخصص که در این حوزه فعالیت می‌کردند نیز از این چرخه خارج شده‌اند و با از سرگیری سفرها، حتی نبود نیروی کار ساده هم این بخش از صنعت گردشگری را با چالش‌های عمده‌ای مواجه کرده است.
نقل و انتقالات مالی: سایه سنگین تحریم
یکی از چالش‌های بنیادین کارآفرینان گردشگری به‌ویژه برای کسبوکارهای فعال در بخش گردشگری ورودی، تحریم‌های بانکی و سد بزرگ در نقل و انتقالات مالی بین‌المللی است؛ موضوعی که همیشه برای آژانس های مسافرتی ایران یک دغدغه مهم بوده.
در این باره، ابراهیم پورفرج، رئیس جامعه تورگردانان ایران در گفتگو با «رسانه قطبنما» می‌گوید که مسدود بودن حساب‌های بانکی ایرانی و مشکلات نقل و انتقال پول باعث می‌شود در بسیاری از موارد شرکت‌های ایرانی نتوانند پول خود را از شرکت‌های خارجی دریافت کنند و برای وصول این مطالبات باید به صرافی‌های خارج از کشور رجوع کنند؛ روشی که مشکلات خاص خود را دارد. در واقع این چالش، همیشه آژانس‌های ایرانی را با گره‌های کور روبه‌رو می‌کند؛ تا جایی که حتی برخی از شرکت‌های ایرانی مجبور شده‌اند از خیر ۱ یا ۲ میلیون یورو پول خود در بگذرند، چون راهی برای بازگشت آن به کشور نداشته‌اند.
عباس واقفی هم به این چالش اشاره می‌کند و آن را از عمده‌ترین مشکلات برای تورگردانان تورهای ورودی می‌داند.
نبود حمایت های دولت از کارآفرینان
مجموع چالش‌هایی که کارآفرینان گردشگری با آن دست به گریبان هستند، به خلا حمایت‌های دولت و نبود زیرساخت‌های مادی و معنوی دولتی ختم می‌شود. کارشناسان معتقدند که این حمایت‌ها و تسهیل کارآفرینی گردشگری برای بخش خصوصی ابعاد گوناگونی دارد. این حمایت‌ها صرفا نباید مادی باشد یا در غالب یارانه و سوبسید ارائه شود. دولت در حال حاضر، حتی زیر ساخت‌های قانونی کارآفرینی گردشگری را نیز فراهم نمی‌کند یا در سطح بین‌المللی، گرهی از کار تبلیغات گردشگری باز نمی‌کند.
همه این موضوعات، ریسک سرمایه‌گذاری و ورود کارآفرینان به صنعت سفر و زنجیره تامین گردشگری را افزایش می‌دهد و باعث ناامیدی کارآفرینان این حوزه می‌شود.
کلید حل چالش های کارآفرینی در گردشگری ایران
بررسی‌های «رسانه قطبنما» نشان می‌دهد که چالش‌های کارآفرینان باسابقه و نوپای گردشگری، متناسب با حوزه فعالیت آن‌ها تقریبا مشترک است. برخی از چالش‌ها و مشکلات ریشه‌های عمیق‌تری در این صنعت دوانده‌اند و شاید به آسانی و در کوتاه مدت قابل حل نباشد، اما کارشناسان می‌گویند با به‌کارگیری سیاست‌های مشخص و برنامه‌ریزی صحیح، این چالش‌ها قابل حل هستند. اما راه‌حل‌های اساسی برای رفع دغدغه کارآفرینان در زنجیره تامین گردشگری چیست؟
نیاز به ثبات اقتصادی
نبود ثبات اقتصادی از جمله چالش‌هایی است که گریبان همه کارآفرینان در بخش‌های مختلف اقتصاد کشور را گرفته؛ چالشی که البته یک شبه و به راحتی حل نخواهد شد و اقدامات بنیادین دولت را می‌طلبد.
با اینهمه احسان عرب، مدیر یک رستوران در پایتخت، معتقد است با همکاری دولت و وزارتخانه‌های مربوط، بخش گردشگری می‌تواند به یک ثبات نسبی در بخش اقتصادی دست یابد.
آنچه که متخصصان به آن اعتقاد دارد آن است که دستیابی به ثبات اقتصادی و در پی آن، رشد اقتصادی می‌تواند وضعیت بسیاری از کارآفرینان را بهبود بخشد. علاوه بر آن، ثبات اقتصادی به رشد ایده‌های جدید و جذب سرمایه‌گذاران کمک کند. با این همه، دستیابی به چنین وضعیتی، دست کم در کوتاه مدت و با درنظر گرفتن شرایط کنونی اقتصاد ایران، تقریبا غیرممکن به نظر می‌رسد.
بهبود چهره ایران در دنیا
همان طور که اشاره شد یکی دیگر از چالش‌های کارآفرینان گردشگری به‌ویژه کسب‌و‌کارهایی که با مسافران خارجی در ارتباط هستند، موضوع تصویر منفی از ایران در دنیا است.
عباس واقفی، جانشین مدیرعامل آژانس ایران دوستان معتقد است که لازمه حل این مشکل، صرف هزینه بسیار برای تبلیغات است. او تاکید می‌کند که در اغلب کشورهای دنیا، انجام چنین تبلیغاتی به عهده دولت است و درواقع، تنها اگر گردشگری کشور مورد حمایت و در اولویت‌های دولت قرار گیرد، می‌توان بخشی از این چالش را حل کرد: «دولت می‌تواند در کنار تخصیص هزینه برای تبلیغات گردشگری، تسهیلات مختلفی برای کسب و کارهای گردشگری فراهم کند؛ یعنی اگر نمی‌تواند هزینه‌های مختلفی نظیر شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، تبلیغات گردشگری و… را پرداخت کند، می‌تواند تخفیفات و معافیت‌هایی برای کسبوکارهای گردشگری تعریف کند. مثلا اگر شرکتی برای تبلیغات گردشگری ایران هزینه و فعالیت می‌کند، می‌تواند با حمایت دولت، از پرداخت برخی هزینه‌ها مانند مالیات‌‌های گردشگری معاف شود.»
پیش از این در گزارشی با عنوان «مالیات هایی که به جیب گردشگری نمی‌رود + انواع مالیات گردشگری» به بررسی وضعیت مالیات گردشگری برای کسب و کارهای این حوزه پرداخته‌ایم.
هماهنگی بین دستگاه های مختلف کشور
اما گردشگری صنعتی است که با دستگاه‌های مختلف دولتی نظیر وزارت کشور، وزارت گردشگری، وزارت صنعت، وزارت خارجه و… سروکار دارد و از این رو، هماهنگی این بخش‌ها با هم برای توسعه این صنعت، اهمیت پیدا می‌کند. عباس واقفی معتقد است نگاه حمایتی از گردشگری فقط از سوی دستگاه متولی گردشگری کافی نیست؛ بلکه در عمل، این حمایت باید از طرف همه دستگاه‌های مرتبط با این حوزه انجام شود. با هماهنگی دستگاه‌های مختلف دولتی، بسیاری از نقاط ضعف و کمبودهای بخش گردشگری شناسایی می‌شود و برای حل آن‌ها برنامه‌ریزی بهتری صورت می‌گیرد.
اما کارشناسان تاکید می‌کنند یکی از مواردی که باعث می‌شود این هماهنگی بهتر صورت بگیرد آن است که ذهنیت دولت نسبت به گردشگری به‌طور کلی تغییر کند؛ در واقع، زمانی که در ایران نیز مانند بسیاری از کشورها، گردشگری امری سودآور برای اقتصاد کشور تلقی و برنامه جامعی برای توسعه صنعت سفر تدوین شود، می‌توان امیدوار بود که حمایت‌های بیشتری از این بخش صورت خواهد گرفت و بسیاری از چالش‌ها رفع خواهند شد.
راه حل های مقطعی برای نقل و انتقال مالی بین المللی
همان طور که اشاره شد یکی از چالش‌های کارآفرینان گردشگری، مشکلات نقل‌انتقالات مالی بین‌المللی است؛ موضوعی که تنها زمانی به طور کامل حل خواهد شد که تحریم‌های بین‌المللی برداشته شوند.
با این همه، عباس واقفی به عنوان یکی از فعالان تورهای ورودی، راه حل موجود را دریافت پول نقد از مسافر خارجی می‌داند؛ اقدامی که شاید آسان‌ترین راه باشد اما برای مسافر خارجی توجیه چندانی ندارد: «خارجی‌ها اغلب حجم زیادی از پول نقد را با خود جابجا نمی‌کنند و اینکه از آن‌ها بخواهیم هزینه تور را به صورت نقد و هنگام ورود به کشور پرداخت کنند، برایشان تعجب‌آور است. از سوی دیگر، این راهکار صرفا برای آن دسته از آژانس‌های ورودی‌کار قابل اجراست که به‌طور مستقیم با مشتری در ارتباط هستند.»
اما راه حل نقل و انتقال مالی برای آژانس‌هایی که با دفاتر مسافرتی خارجی در ارتباط هستند و با آن‌ها کار می‌کنند، چیست؟ واقفی اینطور توضیح می‌دهد: «برخی آژانس‌ها، مستقیما با مشتری و گردشگر خارجی طرف نیستند و بسته‌های سفر را به همتایان خارجی خود ارائه می‌کنند. برای این آژانس‌ها، چالش‌های بیشتری وجود دارد و بخاطر قوانین مالی در کشورهای دیگر، نمی‌توانیم از دفاتر خارجی توقع داشته باشیم که مطالبات مالی ما را به صورت نقد بپردازند. در این مورد، راهکار بهتر این است که یک شرکت قانونی در کشوری دیگر ثبت شود تا از آن طریق، مطالبات وصول شوند؛ اگرچه حتی در چنین شرایطی نیز، همچنان نمی‌توان به آسانی این پول‌ها را وارد کشور کرد.»
روش دیگری که این فعال گردشگری توصیه می‌کند، کمک گرفتن از صرافی‌ها در کشورهای مختلف است اما این مسئله نیز پیچیدگی‌های خاص خود را دارد؛ نظیر کارمزدهایی که باید برای انجام این نقل و انتقالات مالی صورت گیرد.
آیا می‌توان از رمز‌ارزها برای این کار استفاده کرد؟ واقفی معتقد است این کار با پیچیدگی‌های خاصی همراه است که شرکت‌ها را از استفاده از آن منصرف می‌کند.
لزوم آموزش نیروی متخصص
اما چالش کمبود نیروی متخصص، صرفا گریبان‌گیر کارآفرینان ایرانی نیست. احسان عرب، مدیر رستوران دوستین می‌گوید که شاید این تنها چالشی باشد که حتی اگر در جایی خارج از ایران نیز کسب‌و‌کار خود را راه‌اندازی می‌کرد، باز هم با آن مواجه بود. اما راه‌حل این مشکل چیست؟
یکی از دلایل مهم کمبود نیروی کار ماهر، پیشرفت فناوری است؛ فناوری به‌سرعت پیشرفت می‌کند و نیروی کار امروز نمی‌تواند با همان سرعت خود را به‌روزرسانی کند. به همین دلیل بسیاری دیگر از کارشناسان معتقدند با آموزش نیروهای متخصص تا حد بسیاری این چالش حل می‌شود. عباس واقفی هم با تاکید بر این که مسئله فقدان آموزش حرفه‌ای به نیروهای کاری اهمیت بسیاری دارد، یادآور می‌شود که برای بخشی نظیر گردشگری ورودی نیاز به آموزش‌های حرفه‌ای و تخصصی بیشتری وجود دارد.
آیا اراده‌ای برای حل چالش‌ها وجود دارد؟
با وجود آنکه کارآفرینی نقش مهمی در توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور دارد، کارآفرینان در ایران با چالش‌های بسیاری روبه‌رو می‌شوند؛ چالش‌هایی که تنها به کسبوکارهای گردشگری محدود نمی‌شود و دامن‌گیر بخش‌های دیگر نیز هست. بنابراین به نظر می‌رسد که باید الگوهای بهتر و برنامه‌ریزی‌های مدونی از سوی دولت‌ها برای توسعه کارآفرینی در ایران در نظر گرفته شود تا این چالش‌ها رفته‌رفته سایه خود را از سر کارآفرینان بردارند.
اما یک سوال بنیادین: آیا اراده‌ای در این زمینه وجود دارد؟ تجربه کارآفرینان باسابقه به این سوال، منفی است. شما چه فکر می‌کنید؟
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
