رسانه قطبنما: در سراسر دنیا میراث فرهنگی متعددی وجود دارد که حفظ و نگهداری آن‌ها همواره یکی از دغدغه‌های مهم نهادهای بین‌المللی بوده است. در همین راستا، برای ثبت جهانی میراث فرهنگی ملموس و ناملموس (معنوی) کشورهای جهان، کنوانسیونی از سوی سازمان یونسکو ایجاد شده است تا محافظت بیشتری از این آثار صورت گیرد. در واقع ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو، کمک می‌کند که متخصصان و حتی مردم، توجه بیشتری به این آثار داشته باشند.
ایران یکی از کشورهایی است که در دنیا، بیشترین میراث جهانی یونسکو را دارد؛ به‌طوری که در بخش میراث ملموس تا سال ۲۰۲۳ میلادی، ایران نهمین کشوری است که بیشترین میراث را دارد و همچنین، در بخش میراث ناملموس یا میراث معنوی نیز رتبه ایران در میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۲۳ میلادی، پنجم است. اما میراث جهانی یونسکو در ایران کدامند؟ کدام آثار تاریخی و فرهنگی ایران به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ایران ثبت شده است؟
در این مطلب می‌خواهیم، با میراث جهانی یونسکو در ایران آشنا شویم و در ۲ اینفوگرافیک جداگانه، لیست میراث جهانی یونسکو در ایران (ملموس و ناملموس) را ارائه دهیم؛ اما قبل از آن باید بدانیم منظور از میراث جهانی یونسکو چیست؟
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
میراث جهانی یونسکو چیست؟
میراث جهانی یونسکو، یک عهدنامه بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. به‌طور کلی، موضوع این عهدنامه، برای حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارد و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص است. بر پایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند.
حفاظت از این آثار پس از ثبت، ضمن باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.
میراث جهانی یونسکو، می‌توانند مکانی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و یا شهر باشد؛ به‌عنوان مثال، مکان‌های طبیعی و فرهنگی منحصر‌به‌فردی مانند اهرام مصر، دیواره مرجانی بزرگ در استرالیا، جزایر گالاپاگوس در اکوادور، تاج محل در هند، گرند کنیون در ایالات متحده آمریکا، آکروپولیس در یونان یا میدان نقش جهان اصفهان که تا به امروز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
اما در دهه‌های اخیر، میراث فرهنگی دیگر در آثار تاریخی و مجموعه اشیا ختم نمی‌شود؛ بلکه برخی اعمال، بیانات، دانش‌ها و مهارت‌ها نیز در برخی جوامع، گروه‌ها و بعضا افراد به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی شناخته میشود که به آن‌ها میراث فرهنگی ناملموس یا میراث معنوی می‌گویند. بر اساس تعریف یونسکو، میراث فرهنگی ناملموس به صورت یکی از اشکال زیر روایت میشود:
- روایات شفاهی
- هنرهای نمایشی
- اعمال اجتماعی، آیین‌ها، رویدادهای جشنی
- دانش و اعمال مربوط به طبیعت و جهان
- و صنایع دستی سنتی
این حوزه از میراث فرهنگی اگر چه بسیار آسیب‌پذیر است، امروزه به عامل مهمی برای پاسداری از گوناگونی فرهنگی در جهان تبدیل شده است. درک میراث فرهنگی ناملموس در جوامع مختلف به گفتگوهای میان‌فرهنگی کمک می‌کند و احترام متقابل به دیگر سبک‌های زندگی را ترویج می‌کند. این میراث چند ویژگی اساسی دارد:
- سنتی، معاصر و زنده
- فراگیر
- دارای بازنمود
- اجتماع‌محور
موارد بالا در مجمع یونسکو در سال ۲۰۰۳ به‌عنوان ۵ قلمرو اصلی پاسداری از میراث معنوی بشر تصریح شد. بر همین اساس، سازمان یونسکو در اقدامی، شروع به ثبت میراث فرهنگی و معنوی بشر از تمامی کشورها کرد و از همین رو، کمیسیون‌های ملی در هر کشور ایجاد شد تا میراث ناملموسی را که حائز شرایط لازم برای ثبت و پاسداری در سطح جهانی هستند، به یونسکو معرفی کنند و زمینه‌های لازم برای بازدید کارشناسان این نهاد بین‌المللی را فراهم کنند.
شما می‌توانید فهرست میراث جهانی را به صورت کامل در سایت یونسکو مشاهده کنید.
فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران
ایران ۳ سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه ۱۹۷۵، به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست و زیگورات چغازنبیل را به‌عنوان اولین اثر ثبت شده ایران در یونسکو ثبت کرد. در حال حاضر، رتبه ایران در میراث جهانی یونسکو با داشتن ۲۷ میراث جهانی ملموس، نهم است. علاوه بر آن، ایران تاکنون موفق شده است ۲۴ میراث جهانی ناملموس را در سازمان جهانی یونسکو ثبت جهانی کند و رتبه پنجم را در این بخش از آن خود کند. برای اینکه لیست میراث جهانی یونسکو در ایران را داشته باشید و بدانید آخرین ثبت ایران در فهرست میراث فرهنگی یونسکو کدام است، در ادامه در ۲ بخش میراث جهانی ملموس و ناملموس، لیست میراث جهانی یونسکو در ایران را ارائه خواهیم کرد.
میراث جهانی ملموس ایران در یونسکو
میراث فرهنگی ملموس به مصنوعات فیزیکی اشاره دارد که دارای موجودیت و وجود خارجی است. این میراث، شامل خلاقیت‌های هنری، میراث ساخته‌شده مانند ساختمان‌ها و بناها و سایر محصولات فیزیکی یا ملموس است که در یک جامعه اهمیت فرهنگی دارد. در ادامه با ۲۷ میراث فرهنگی ملموس ایران در یونسکو، به‌ترتیب سال ثبت آن‌ها آشنا خواهیم شد.
۱. زیگورات چغازنبیل (سال ثبت: ۱۳۵۸)
زیگورات دوراونتاش که اغلب با نام چُغازَنبیل شناخته میشود، شهری باستانی است که در قرن ۱۳ پیش از میلاد توسط پادشاه عیلامی‌ها بنا شد. چغازنبیل که در شهر شوش استان خوزستان قرار گرفته، در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ شمسی) به‌عنوان اولین اثر تاریخی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت.
۲. میدان نقش جهان اصفهان (سال ثبت: ۱۳۵۸)
میدان نقش جهان اصفهان توسط شاه عباس اول در آغاز قرن ۱۷ میلادی ساخته شده است. این میدان، دومین میدان بزرگ جهان است که به شیوه و سبک معماری اصفهانی بنا شده و در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ شمسی) در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
۳. تخت جمشید (سال ثبت: ۱۳۵۸)
تخت جمشید (که به پرسپولیس، پارسه و پرسه پولیس نیز در دنیا شهرت دارد) توسط داریوش اول در سال ۵۱۸ قبل از میلاد ساخته شده است. این محوطه که مجموعه‌ای عظیم از کاخ‌ها، دروازه‌ها، آرامگاه‌های پادشاهان، نقش‌های برجسته و پلکان باشکوهی است، در دامنه غربی کوه رحمت در استان فارس قرار دارد و در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸) به ثبت جهانی یونسکو رسید.
۴. تخت سلیمان (سال ثبت: ۱۳۸۲)
سایت باستان‌شناسی تخت سلیمان، در دره‌ای در یک منطقه کوهستانی آتشفشانی در آذربایجان غربی قرار دارد. این محوطه فرهنگی و تاریخی در ادوار مختلف محل سکونت اقوامی نظیر مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و مغولان بوده است. تخت سلیمان، از میراث جهانی یونسکو در ایران است که در سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲) به ثبت جهانی رسیده است.
۵. بم و چشم‌انداز تاریخی آن (سال ثبت: ۱۳۸۳)
بم در محیطی کویری در حاشیه جنوبی فلات مرتفع ایران، در استان کرمان قرار دارد. پیدایش بم را می‌توان به دوره هخامنشیان (قرن چهارم تا ششم قبل از میلاد) نسبت داد. اوج شکوفایی آن از نیز قرن هفتم تا یازدهم میلادی بود؛ زمانی که در تقاطع راه‌های مهم تجاری قرار داشت و به تولید لباس‌های ابریشمی و نخی معروف بود.
بم و چشم‌انداز تاریخی آن در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳)، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار میراث جهانی یونسکو ایران به ثبت جهانی رسید.
۶. پاسارگاد (سال ثبت: ۱۳۸۳)
پاسارگاد در استان فارس، اولین پایتخت سلسله امپراتوری هخامنشی بود که توسط کوروش کبیر در قرن ششم قبل از میلاد تأسیس شد. مجموعه پاسارگاد در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳) در لیست میراث جهانی یونسکو ایران قرار گرفت. شاخص‌ترین بنای موجود در این محوطه نیز آرامگاه کوروش کبیر است.
۷. گنبد سلطانیه (سال ثبت: ۱۳۸۴)
گنبد تاریخی سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری جهان است که در استان زنجان قرار دارد. این بنا به دستور سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در پایتخت سلسله ایلخانیان، که توسط مغول‌ها تأسیس شده بود، ساخته شد. سلطانیه یکی از نمونه‌های برجسته دستاوردهای معماری ایرانی، با توسعه معماری اسلامی آن است. این بنای تاریخی در سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴)، به‌عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسید.
۸. بیستون (سال ثبت: ۱۳۸۵)
بیستون کرمانشاه، در امتداد مسیر تجاری باستانی ایران قرار داشت که فلات مرتفع ایران را به بین‌النهرین پیوند می‌داد. اثر اصلی این محوطه باستان‌شناسی، نقش برجسته و کتیبه‌ای به خط میخی است که به دستور داریوش اول، زمانی که او ۵۲۱ سال قبل از میلاد به تخت امپراتوری ایران رسید، ایجاد شده است. این محوطه تاریخی در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵) به ثبت جهانی رسید.
۹. مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران (سال ثبت: ۱۳۸۷)
در طول تاریخ ایران، به جز دین اسلام، ایرانیان به دین‌های دیگری نظیر دین زرتشت، کلیمی و مسیحی نیز باور داشتند. به همین دلیل، در میان آثار تاریخی ایران عبادتگاه‌های بسیاری نظیر کلیساها و آتشکده‌ها و… به چشم می‌خورند. مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران نیز از جمله آثار تاریخی ایران است که در سال ۲۰۰۸ میلادی (۱۳۸۷) در لیست میراث جهانی یونسکو ایران قرار گرفت. این مجموعه شامل ۳ کلیسای ارمنی زیر میشود:
- قره کلیسا (چالدران، آذربایجان غربی)
- کلیسای استپانوس مقدس (جلفا، آذربایجان شرقی)
- کلیسای زور زور (ماکو، آذربایجان غربی)
۱۰. سازه‌های آبی شوشتر (سال ثبت: ۱۳۸۸)
مجموعه سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان، از قدیمی‌ترین شاهکارهای فنی و مهندسی ایران و جهان است که قدمت آن به دوره ساسانیان برمی‌گردد. سازه‌های آبی شوشتر، مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته از آسیاب‌ها، آبشارها، پل‌ها، بندها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب و سیکا (محلی جهت استراحت و تفریح) است که برای بهره‌گیری بیشتر از نیروی آب، به‌عنوان محرک آسیاب‌های صنعتی، ساخته شده و در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند. سازه‌های آبی شوشتر در سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸) به ثبت جهانی یونسکو رسید.
۱۱. آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی (سال ثبت: ۱۳۸۹)
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی بین آغاز قرن ۱۶ تا پایان قرن ۱۸ میلادی، در اردبیل ساخته شده است. این بنا، با مدل‌های معماری سنتی ایرانی طراحی شده تا از فضای موجود برای قرار گرفتن کتابخانه، مسجد، مدرسه، مقبره، آب‌انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و… ، حداکثر استفاده شود. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹)، در لیست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار گرفت.
۱۲. مجموعه بازار تاریخی تبریز (سال ثبت: ۱۳۸۹)
مجموعه بازار تاریخی تبریز در استان آذربایجان شرقی، بزرگترین مجموعه مسقف ایران و جهان، به‌عنوان یک بلوک شهری، مهم‌ترین و کامل‌ترین سازمان اجتماعی در بین بازارهای ایران به شمار می‌رود. تبریز و بازار آن قبلاً در قرن ۱۳ میلادی رونق و شهرت داشتند؛ زمانی که این شهر پایتخت پادشاهی صفویه بود. این شهر در قرن شانزدهم میلادی موقعیت خود را به‌عنوان پایتخت از دست داد، اما با گسترش قدرت عثمانی تا پایان قرن هجدهم میلادی به‌عنوان یک مرکز تجاری مهم باقی ماند. این مجموعه، در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹)، از سوی یونسکو ثبت جهانی شد.
۱۳. باغ‌های ایرانی (سال ثبت: ۱۳۹۰)
در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰)، ۹ باغ ایرانی در یونسکو ثبت شده‌اند. این ۹ باغ عبارت‌اند از:
۱. باغ پاسارگاد شیراز؛ مادر باغ‌های ایرانی در قرن ششم پیش از میلاد و مربوط به دوران کوروش کبیر هخامنشی
۲. باغ ارم شیراز؛ مربوط به دوره سلجوقیان و با عمارتی مربوط به دوران قاجاریه
۳. باغ چهل ستون اصفهان؛ باغ سلطنتی دوره صفویه
۴. باغ فین کاشان؛ مربوط به دوران صفویه
۵. باغ ماهان کرمان؛ به‌جای مانده از اواخر دوره قاجاریه
۶. باغ اکبریه بیرجند؛ ساخته‌شده در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه
۷. باغ دولت‌آباد یزد؛ مربوط به اواخر دوره افشاریه
۸. باغ پهلوان‌پور مهریز یزد؛ باقی‌مانده از اواخر دوره قاجاریه
۹. باغ عباس‌آباد بهشهر؛ به‌جای مانده از دوران صفویه
۱۴. گنبد قابوس (سال ثبت: ۱۳۹۱)
گنبد قابوس، آرامگاه «قابوس بن وشمگیره»، حاکم و ادیب اهل زیار است که در سال ۳۷۵ هجری شمسی، در نزدیکی خرابه‌های شهر باستانی جرجان در شمال شرق ایران ساخته شد. این برج با ۵۳ متر ارتفاع، در استان گلستان قرار دارد و در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱) به‌عنوان میراث جهانی یونسکو در ایران ثبت شد؛ برجی که تنها اثر باقی‌مانده از جرجان، مرکز سابق هنر و علم است که در حمله مغول در قرن ۱۴ و ۱۵ تخریب شد.
۱۵. مسجد جامع اصفهان (سال ثبت: ۱۳۹۱)
مسجد جامع اصفهان در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱)، به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ایران به ثبت رسید؛ مسجدی که به‌عنوان تصویری خیره‌کننده از تکامل معماری مساجد شناخته میشود. این مسجد از جمله بزرگترین و پررمز و رازترین مساجد جهان اسلام است. سیمای فعلی مسجد جامع، عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است و مهم‌ترین طرح‌های توسعه آن در دوران آل‌بویه و صفویه صورت گرفته.
۱۶. کاخ گلستان (سال ثبت: ۱۳۹۲)
کاخ مجلل گلستان در تهران، شاهکاری از دوران قاجاریه است که به‌عنوان مظهری از ادغام موفقیت‌آمیز صنایع دستی و معماری پیشین ایرانی با الهام از معماری غرب شناخته میشود. البته ساخت این مجموعه از دوران صفویه آغاز شد؛ در زمان شاه عباس اول صفوی، چهارباغ و چنارستانی در بخش شمالی آن احداث و عمارت سلطنتی در آن بنا نهاده شد.
کاخ گلستان که در سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲)، در فهرست میراث جهانی یونسکو ایران قرار گرفت، یک مجموعه تاریخی منحصربه‌فرد ایرانی است.
۱۷. شهر سوخته (سال ثبت: ۱۳۹۳)
شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان، نمونه‌ای منحصر‌به‌فردی از نخستین، بزرگترین و پیشرفته‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه شرقی ایران است که در مسیر رودخانه هیرمند به دریاچه هامون قرار دارد. شهر سوخته با بیش از ۵ هزار سال قدمت، مرکز فعالیت‌های علمی، صنعتی، اجتماعی، فرهنگی و هنری روزگار خود به شمار می‌رفت. این شهر، ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شد و مردم در چهار دوره، بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد، در این شهر سکونت داشته‌اند. این شهر باستانی در سال ۲۰۱۴ میلادی (۱۳۹۳) ثبت جهانی شده است.
۱۸. چشم‌انداز فرهنگی میمند (سال ثبت: ۱۳۹۴)
میمند روستایی صخره‌ای و دست‌کند در استان کرمان است؛ این روستا با قدمتی حدود ۲ تا ۳ هزار سال، از نخستین سکونتگاه‌های بشر در ایران است. این روستا، در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴)، به‌عنوان میراث جهانی یونسکو در ایران ثبت شد.
۱۹. شهر باستانی شوش (سال ثبت: ۱۳۹۴)
شهر باستانی شوش که در استان خوزستان قرار دارد، از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین سکونتگاه‌های شناخته‌شده در جهان است. پرونده محوطه تاریخی شوش در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴) به ثبت جهانی رسید. قدمت این شهر باستانی، به ۴ هزار سال پیش از میلاد (بنا به نظریاتی ۷ هزار سال پیش از میلاد) می‌رسد.
۲۰. قنات ایرانی (سال ثبت: ۱۳۹۵)
از بین قنات‌های ایرانی، ۱۱ قنات به‌عنوان بیستمین میراث فرهنگی ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی (۱۳۹۵)، به ثبت جهانی رسیده‌اند که شامل محل استراحت کارگران، مخازن آب و آسیاب‌های آبی هستند. این قنات‌ها در ۶ استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان مختلف قرار دارند. اسامی قنات‌های ثبت شده عبارت‌اند از:
- قصبه گناباد
- بلده فردوس
- زارچ حسن‌آباد
- آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز
- جوپار کرمان
- اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم
- مون در اردستان
- وزوان و مزدآباد اصفهان
- ابراهیم‌آباد اراک
۲۱. دشت لوت (سال ثبت: ۱۳۹۵)
«بیابان لوت»، «دشت لوت» یا «کویر لوت»، دشت بیابانی وسیع در جنوب شرقی ایران و از جمله بیابان های فراگرم و خشک جهان است که در میان ۳ استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان قرار دارد. این دشت وسیع، حدود ۱۰ درصد از وسعت خاک ایران را در بر می‌گیرد و به ۳ واحد جغرافیایی تقسیم میشود:
۱. لوت شمالی
۲. لوت مرکزی
۳. لوت جنوبی
کویر لوت در سال ۲۰۱۶ میلادی (۱۳۹۵) به عنوان اولین اثر طبیعی ایران به ثبت جهانی یونسکو رسید.
۲۲. شهر تاریخی یزد (سال ثبت: ۱۳۹۶)
شهر یزد در میانه فلات ایران، در نزدیکی جاده ادویه و ابریشم قرار دارد. شهر تاریخی یزد منطقه‌ای وسیع و باستانی با پیشینه‌ای چندین هزار ساله است. این شهر گسترده‌ترین، اصولی‌ترین و بکرترین بافت تاریخی ایران و دومین بافت خشتی مسکونی دنیا به شمار می‌رود. شهر تاریخی یزد، در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶) در فهرست میراث جهانی یونسکو ایران به ثبت رسید.
۲۳. منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس (سال ثبت: ۱۳۹۷)
منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس، ارزشمندترین آثار تاریخی، معماری و شهرسازی ایران را در خود جای داده است؛ شامل کاخ‌ها و قلعه‌ها، غارها و نقش برجسته‌های مربوط به دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۸ بعد از میلاد) که در مناطق تاریخی فیروزآباد، بیشاپور و سروستان قرار دارند. منظر باستان شناسی ساسانی فارس در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷)، به ثبت جهانی یونسکو رسید.
۲۴. جنگل‌های هیرکانی (سال ثبت: ۱۳۹۸)
جنگل‌های هیرکانی توده جنگلی منحصر‌به‌فردی است که ۸۵۰ کیلومتر در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر امتداد دارد. قدمت این جنگل‌ها مربوط به دوره تریاس، بازمانده دوران سوم زمین‌شناسی و عصر یخبندان است که به‌دلیل اقلیم و شرایط معتدل حاشیه دریای خزر تاکنون پابرجا بوده و به‌عنوان دومين میراث طبيعی ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۸)، در فهرست ميراث جهانی یونسکو ایران به ثبت رسید.
۲۵. راه‌آهن سراسری ایران (سال ثبت: ۱۴۰۰)
راه‌آهن سراسری ایران با عبور از دو رشته کوه، رودخانه‌ها، ارتفاعات، جنگل‌ها و دشت‌ها و ۴ منطقه آب‌و‌هوایی مختلف، دریای خزر را در شمال ایران به خلیج فارس در جنوب کشور متصل می‌کند. ساخت راه‌آهن سراسری ایران، به دوره رضاشاه پهلوی (حدود ۱۰۰ سال پیش) بازمی‌گردد. پرونده راه آهن سراسر ایران، به‌عنوان بیست‌و‌پنجمین میراث فرهنگی ملموس ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰) در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
۲۶. منظر فرهنگی هورامان/ اورامانات (سال ثبت: ۱۴۰۰)
منظره دورافتاده و کوهستانی هورامان/اورامانات در استان‌های کردستان و کرمانشاه، گواه فرهنگ سنتی قوم هورامی است؛ قبیله‌ای کردستانی که از حدود ۳ هزار سال قبل از میلاد در این منطقه ساکن بوده‌اند. این منظر، در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰)، در چهل‌و‌چهارمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو تأیید شد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
۲۷. کاروانسرای ایرانی (سال ثبت: ۱۴۰۲)
از میان ۷۰۰ کاروانسرای ایرانی که ثبت ملی شده‌اند، ۵۴ کاروانسرا در سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۴۰۲) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند. این کاروانسراها از دوره ساسانی تا پایان دوره قاجار را شامل شده و در ۲۶ استان مختلف قرار دارند.
این ۵۴ کاروانسرا شامل موارد زیر می‌شوند:
دیرگچین قم، نوشیروان اصفهان، پرند (قلعه سنگی) تهران، رباط شرف خراسان رضوی، سنگی انجیره یزد، جمال‌آباد آذربایجان شرقی، عباس‌آباد تایباد خراسان رضوی، فخر داوود خراسان رضوی، شیخعلی‌خان اصفهان، مرنجاب اصفهان، امین‌آباد اصفهان، گبرآباد کاشان، مهیار اصفهان، گز اصفهان، کوهپایه اصفهان، مزینان خراسان رضوی، ایزدخواست فارس، فخرآباد خراسان رضوی، سرایان خراسان جنوبی، قصر بهرام سمنان، آهوان سمنان، میامی سمنان، عباس‌آباد سمنان، میاندشت سمنان، زین‌الدین یزد، میبد یزد، فرسفرج فارس، خواجه‌نظر آذربایجان غربی، دهدشت کهگیلویه و بویراحمد، بیستون کرمانشاه، گنجعلی‌خان کرمان، گویجه بل آذربایجان شرقی، خوی آذربایجان غربی، صائین اردبیل، تی‌تی گیلان، باغ شیخ مرکزی، زعفرانیه خراسان رضوی، مهر خراسان رضوی، ینگه‌امام البرز، بستک هرمزگان، برازجان بوشهر، خرانق یزد، آجری انجیره یزد، افضل خوزستان، نیستانک اصفهان، چاه کوران کرمان، چمشک لرستان، رشتی یزد، تاج آباد همدان، ده محمد خراسان جنوبی، خان آذربایجان غربی، چهل پایه خراسان جنوبی، سعدالسلطنه قزوین و رباط قِلی خراسان شمالی.
میراث جهانی ناملموس ایران در یونسکو
در سال ۱۳۸۸، ردیف در موسیقی ایرانی به‌عنوان نخستین میراث برجسته ناملموس (معنوی) ایران در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسید. در حال حاضر، یعنی تا پایان سال ۲۰۲۳ میلادی، تعداد میراث ناملموس جهانی ایران به ۲۴ پرونده رسیده است و ایران در میان ۱۸۲ کشور عضو کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس به رتبه پنجم دنیا در سال ۲۰۲۳ میلادی صعود کرد. کشورمان پیش از این با ثبت جهانی ۲۱ میراث ناملموس، در رتبه ششم جهان قرار داشت.
۱. ردیف‌های موسیقی ایرانی (سال ثبت: ۱۳۸۸)
ردیف موسیقی ایرانی رپرتوار یا مجموعه قطعه‌های سنتی موسیقی کلاسیک ایران است که جوهره فرهنگ موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهد. ردیف‌های موسیقی ایرانی، به‌عنوان نخستین پرونده مستقل ایران در فهرست میراث معنوی جهانی در سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸) ثبت شده است.
۲. هنر نمایشی آیینی تعزیه (سال ثبت: ۱۳۸۹)
تعزیه در لغت به معنای سوگواری و برپا داشتن یادبود برای عزیزان از دست رفته است. اما به‌طور کلی تعزیه در ایران، یک هنر نمایشی آیینی است که وقایع مذهبی، داستان‌های تاریخی و اسطوره‌ای و داستان‌های عامیانه را بازگو می‌کند. تعزیه در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹) در فهرست میراث فرهنگی و معنوی بشر سازمان یونسکو ثبت شد.
۳. مهارت قالی‌بافی فارس (سال ثبت: ۱۳۸۹)
ایرانیان در قالی‌بافی از شهرت جهانی برخوردارند و قالی‌بافان فارس از برجسته‌ترین آن‌ها هستند. قالی‌بافی فارس در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹) در فهرست میراث معنوی یا ناملموس یونسکو ثبت شده است.
۴. مهارت قالی‌بافی کاشان (سال ثبت: ۱۳۸۹)
کاشان مدت‌ها مرکز فرش‌های نفیس شناخته می‌شد؛ تا جایی که شهر کاشان در دوران شاه عباس اول، مرکز بافت قالی‌های درباری بود و به دستور شاه کارگاه‌های قالی‌بافی در این شهر برپا شد. قدیمی‌ترین قالی‌های کاشان، به قرن ۱۱ هجری قمری نسبت داده میشود که عصر طلایی صنایع کاشان نامیده شده است. مهارت قالی‌بافی کاشان در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹)، در میراث جهانی یونسکو ایران ثبت شد.
۵. آیین پهلوانی و زورخانه‌ای (سال ثبت: ۱۳۸۹)
ورزش زورخانه‌ای یا پهلوانی یک هنر رزمی است که باورهای اسلامی، عرفانی و باستانی ایران را نمایش می‌دهد. از نگاه تاریخی، تاسیس اولین زورخانه را به پهلوان نامدار ایرانی پوریای ولی در سال ۷۷۲ هجری قمری نسبت می‌دهند؛ اگرچه که پیشینه این ورزش در ایران، به دوران باستان می‌رسد.
ورزش زورخانه‌ای در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹) در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت جهانی رسید. اما جالب است بدانید که ۱۲ سال بعد، یعنی در سال ۲۰۲۲ میلادی (۱۴۰۱)، جمهوری آذربایجان «فرهنگ پهلوانی، ورزش زورخانه‌ای و کشتی» را به صورت مستقل به نام خود در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت کرد.
۶. موسیقی بخشی‌های خراسان (سال ثبت: ۱۳۸۹)
در استان خراسان، بخشی‌ها به مهارت‌های موسيقی خود در ساز دوتار، عود دو سيم و گردن دراز، شهرت دارند. موسیقی آن‌ها به موسیقی مقامی معروف است که شامل قطعات دستگاهی و یا آوازی است و به زبان‌های ترکی، کردی، ترکمنی و فارسی اجرا میشود. در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹) موسیقی بخشی‌های خراسان در فهرست میراث جهانی یونسکو ایران ثبت شد.
۷. آیین نقالی یا قصه‌‌گویی اجرایی ایرانی (سال ثبت: ۱۳۹۰)
نقالی یا پرده‌خوانی از آیین‌های کهن ایران است؛ آیینی که با گذر زمان دستخوش تحولات بسیاری شده است. ریشه‌های این آیین را با تمرکز بر ریشه لغوی‌اش، به‌معنای قصه‌خوانی، باید در دوران اشکانی و خنیاگرانی جستجو کرد که به بازگو کردن قصه‌های حماسی شهره بودند. آیین نقالی در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰)، در فهرست میراث جهانی ناملموس ایران قرار گرفت.
۸. دانش سنتی لنجسازی و دریانوردی در خلیج فارس (سال ثبت: ۱۳۹۰)
لنجسازی و قایق‌سازی از قدیمی‌ترین صنایع بومی جنوب ایران است که سابقه آن به دوره افشاریه می‌رسد؛ هر چند با کشف آثار باستانی دوره ساسانی در سرزمین مغولستان امروزی و کشف بنادر اشکانی و ساسانی، قدمت دریانوردی ایران را می‌توان بسیار قدیمی‌تر دانست. دانش سنتی لنجسازی و دریانوردی در خلیج فارس، در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰)، میلادی به‌عنوان هشتمین میراث ناملموس ایرانی به ثبت جهانی رسید.
۹. آیین قالیشویان مشهد اردهال در کاشان (سال ثبت: ۱۳۹۱)
مراسم قالیشویان یکی از مراسم‌‌های آیینی با قدمتی نزدیک به هزار سال است که در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱) در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسیده است. این مراسم معروف به «جمعه قالی»، در واقع آیین نمایش نمادین واقعه شهادت، تشییع و خاکسپاری امامزاده سلطان علی است که هر سال توسط اهالی فین کاشان و روستای مشهد اردهال برگزار میشود.
۱۰. نوروز (سال ثبت: ۱۳۹۵)
نوروز یکی از کهنترین جشنهای به جا مانده از دوران ایران باستان است که در نخستین روز از سال خورشیدی ایرانی با آغاز فصل بهار، در فلات ایران بزرگ جشن گرفته میشود. جشن نوروز و ورود به سال نو، در سال ۲۰۱۶ میلادی (۱۳۹۵) به‌طور مشترک میان کشورهای برگزارکننده آن نظیر ایران، افغانستان، آذربایجان، هند، عراق، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ترکیه در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.
۱۱. فرهنگ پخت و تقسیم نان لواش، کایرما، جوپکا و یوفکا (سال ثبت: ۱۳۹۵)
تاریخچه پخت نان به قرن‌ها قبل باز می‌گردد. در طول تاریخ، تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف نان‌های متفاوتی را تولید کرده‌اند. در گذشته تهیه نان‌هایی چون لواش، کایرما، جوپکا یا یوفکا، حداقل توسط ۳ نفر انجام می‌شد که اغلب اعضای خانواده بودند و هر کدام در تهیه و پخت آن نقش داشتند. فرهنگ تهیه نان و تقسیم آن در سال ۲۰۱۶ میلادی (۱۳۹۵)، به‌طور مشترک میان ایران، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه به ثبت جهانی رسید.
۱۲. چوگان (سال ثبت: ۱۳۹۶)
چوگان یک بازی سنتی اسب سواری است که با موسیقی و داستان سرایی همراه است. این ورزش قدمت بسیاری در ایران دارد و به سبب رواج آن در میان پادشاهان و بزرگان، به ورزشی اشرافی شهرت دارد. این بازی از حدود ۶۰۰ قبل از میلاد در ایران شکل گرفته و از دوره هخامنشیان انجام می‌شده است. بازی چوگان در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶)، در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شد.
۱۳. هنر ساختن و نواختن کمانچه (سال ثبت: ۱۳۹۶)
کمانچه یکی از سازهای اصیل و کهن ایران است که قدمت بسیاری دارد. نام این ساز از قرن‌های اولیه هجری قمری در برخی اشعار و متون آمده است. این ساز در ایران و آذربایجان، عنصر اصلی موسیقی کلاسیک و فولکلور را تشکیل می‌دهد و در اجراهای اجتماعی و فرهنگی، دارای جایگاهی ویژه است. هنر ساختن و نواختن کمانچه در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶)، به‌صورت مشترک به نام ایران و آذربایجان، در فهرست میراث جهانی ناملموس یونسکو قرار گرفت.
۱۴. مهارت ساخت و نواختن دوتار (سال ثبت: ۱۳۹۸)
دوتار در نوع خود کهنترین ساز زهی ایران و حتی خاورمیانه و آسیای مرکزی است. تصویر این ساز در برخی از حجاری‌های چندین هزار ساله دیده شده است. در کتبی که به زبان پهلوی تالیف شده‌اند، نام این ساز به عنوان تنبور و یا تمبور آمده است. مهارت ساخت و نواختن دوتار ایرانی در سال ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۸) به نام ایران در فهرست آثار ناملموس جهانی یونسکو قرار گرفت.
۱۵. آیین زیارت کلیسای تادئوس (سال ثبت: ۱۳۹۹)
مراسم زیارت خانقاه رسول تادئوس یا قره کلیسا در منطقه چالدران آذربایجان غربی، هر سال ۳ روز در تیر ماه برگزار میشود. ارامنه ایران به‌صورت دسته جمعی و خانوادگی از شهرهای تبریز، ارومیه، تهران، اصفهان و همچنین مسیحیان ارمنستان و سایر نقاط جهان، برای چند روز جشن و زیارت به قره کلیسا می‌روند. این آیین به‌صورت مشترک با ارمنستان در سال ۲۰۲۰ میلادی (۱۳۹۹)، در فهرست میراث معنوی یونسکو قرار گرفت.
۱۶. نگارگری (مینیاتور) (سال ثبت: ۱۳۹۹)
مینیاتور نوعی اثر هنری دو بعدی است که شامل طراحی و خلق نقاشی‌های کوچک روی کتاب، قالیچه، پارچه، دیوار، سرامیک و سایر اقلام با استفاده از مواد اولیه‌ای چون طلا، نقره و مواد آلی مختلف میشود. هنر نقاشی ایرانی یا نگارگری (مینیاتور) در سال ۲۰۲۰ میلادی (۱۳۹۹)، به‌طور مشترک بین ایران، آذربایجان، ترکیه و ازبکستان در فهرست جهانی میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید.
۱۷. برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران (سال ثبت: ۱۴۰۰)
سنت خوشنویسی از دیرباز در ایران رواج داشته است، اما با ظهور چاپ و پیدایش برنامه‌های کامپیوتری، استقبال از خوشنویسی در میان نسل‌های جدید کاهش یافت؛ به همین دلیل، در دهه ۱۹۸۰ (حدود دهه ۶۰ شمسی)، برای حفاظت از این هنر، برنامه‌ای ملی در ایران راه‌اندازی شد. این برنامه با هدف گسترش آموزش عمومی غیررسمی و رسمی در زمینه خوشنویسی و ترویج استفاده مناسب از سنت خوشنویسی متناسب با شرایط زندگی مدرن انجام شد. برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران، در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰)، در فهرست برنامه‌های پاسداری یونسکو برای محافظت از میراث ناملموس ثبت شده است.
۱۸. شب یلدا یا چله (سال ثبت: ۱۴۰۱)
شب یلدا یا چله ایرانی، به جشن سنتی خورشید و گرمای زندگی اشاره دارد. این مراسم که در ایران و افغانستان، در آخرین شب فصل پاییز، یعنی طولانی‌ترین شب سال، برگزار میشود، در سال ۲۰۲۲ میلادی (۱۴۰۱) به‌طور مشترک به نام ایران و افغانستان، به فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو اضافه شد.
۱۹. مهارت ساختن و نواختن عود (سال ثبت: ۱۴۰۱)
عود یک ساز سنتی است که در ایران و سوریه نواخته میشود. این ساز زهی زخمه‌ای با قدمت بیش از ۱۵۰۰ سال، مانند بسیاری دیگر از سازهای زخمه‌ای، روی پای نوازنده قرار می‌گیرد و نوازنده با یک دست، به انگشت‌گذاری روی وترها و با دست دیگر، به نواختن مضراب می‌پردازد. مهارت ساختن و نواختن عود، در سال ۲۰۲۲ میلادی (۱۴۰۱)، به‌طور مشترک بین ایران و سوریه، در فهرست میراث جهانی ناملموس یونسکو قرار گرفت.
۲۰. سوزن‌دوزی ترکمن یا ترکمن‌دوزی (سال ثبت: ۱۴۰۱)
سوزن دوزی به سبک ترکمنی یک هنر تزئینی است که در لباس ملی مردم با هر جنسیت و سن، در ترکمنستان و ایران استفاده میشود. پیشینه سوزن‌دوزی در منطقه ترکمن‌نشین کنونی به ۸ هزار سال قبل برمی‌گردد. براساس آثار به‌جامانده، اوج این هنر در دوران افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه بوده است. هنر سوزن‌دوزی ترکمن یا ترکمن‌دوزی، در سال ۲۰۲۲ میلادی (۱۴۰۱)، به‌طور مشترک به نام ایران و ترکمنستان در میراث جهانی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.
۲۱. پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی (سال ثبت: ۱۴۰۱)
نوغانداری و ابریشم‌بافی در گذشته به‌عنوان یکی از صنایع دستی پایه‌ای و پراهمیت، در سطح استان گلستان رواج و در اقتصاد خانواده و منطقه سهم بسزایی داشت. ریشه تولید ابریشم، به جاده بزرگ ابریشم در گذشته برمی‌گردد و بیانگر هویت فرهنگی و سنت‌های چند صد ساله است. پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی در سال ۲۰۲۲ میلادی (۱۴۰۱) به نام ایران، افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان، به ثبت جهانی رسید.
۲۲. هنر تذهیب (سال ثبت: ۱۴۰۲)
تذهیب از ریشه ذَهَب (به معنی طلا) گرفته شده است. تذهیب را زراندود یا طلاکاری نیز می‌نامند. دلیل این نام‌گذاری استفاده از محلول‌های طلا (سایر رنگ‌ها و محلول‌های براق و درخشان) برای طراحی نقوش تذهیب بوده است. اما لغت تذهیب را در اصطلاح می‌توان به معنی آراستن نیز دانست؛ چرا که هدف اصلی هنر تذهیب، آراستن صفحات کتاب، قطعات خوشنویسی و حاشیه نقاشی‌ها به ویژه صفحات قرآن کریم است.
این هنر قبل از اسلام نیز رواج داشت و در آن زمان زرنگاری نامیده می‌شد. پس از ظهور اسلام، در ایران برای تزئین قرآن استفاده می‌شد. قرآن های خوشنویسی و تذهیب قرون اولیه اسلامی مشابه نقاشی‌های تزئینی دوره ساسانی است.
این هنر در آذرماه سال ۱۴۰۲، به‌صورت مشترک با کشورهای آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان و در هجدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در آفریقای جنوبی ثبت جهانی شد.
۲۳. سنت افطاری و فعالیت های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن (سال ثبت: ۱۴۰۲)
افطاری و فعالیت های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن عنصری است که مسلمانان پس از غروب آفتاب ماه رمضان (ماه نهم قمری) و با اتمام آیین عبادی روزه، آیینی که در آن مسلمانان از خوردن و نوشیدن از سحرگاه تا غروب روزهای ماه رمضان پرهیز می‌کنند، برگزار می‌کنند. افطاری دارای نقش اجتماعی و فرهنگی بسیار مهمی در تمامی جوامع اسلامی، فارغ از جنسیت، قومیت، نژاد و جغرافیاست. این عنصر باعث انسجام اجتماعی، وفاق ملی، صلح، دوستی، شادی و توجه ویژه به فقرا و مساکین میشود.
این هنر در آذرماه سال ۱۴۰۲، به‌صورت مشترک با کشورهای آذربایجان، ترکیه و ازبکستان به ثبت میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو رسید.
۲۴. جشن سده (سال ثبت: ۱۴۰۲)
جشن سده، جشنی ایرانی است که در آغاز شامگاه ۱۰ بهمن برگزار میشود. این جشن بیش از هزاران سال قدمت دارد (از زمان پیدایش آتش) و از کهنترین جشنهای ایرانی به‌شمار می‌رود. این جشن با برگزاری مراسم روشن کردن آتش و حلقه زدن به دور آن، برگزاری مراسم مذهبی، قصه خوانی، شاهنامه‌خوانی، آواز و موسیقی، میزبانی و پذیرایی از میهمانان با غذاها و نان‌های خاص و آیینی، شیرینی و میوه و تنقلات همراه است.
اعتقاد کشاورزان بر این است که در روز دهم بهمن، روزی که ۵۰ روز و ۵۰ شب تا بهار باقی مانده است، زمین‌های کشاورزی برای کشت بهاری بعدی خود آماده می‌شوند و مردم پایان سردترین روزهای زمستانی را جشن می‌گیرند.
جشن سده در آذرماه سال ۱۴۰۲ و با مشارکت کشور تاجیکستان، در جریان هجدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو، ثبت جهانی شد.
کدام کشورها بیشترین میراث جهانی یونسکو را دارند؟
به‌طور کلی از ۱۶۸ عضو یا کشوری که میراث فرهنگی خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرده‌اند، ایتالیا با داشتن ۵۹ اثر، بیشترین میراث جهانی ملموس یونسکو را دارد. ایران در این فهرست، در جایگاه نهم جهان قرار گرفته است. پس از ایتالیا سایر کشورهایی که بیشترین میراث ملموس ثبت شده در یونسکو را دارند (تا زمان انتشار این گزارش در آذرماه ۱۴۰۲)، به‌ترتیب عبارت‌اند از:
۱. ایتالیا (۵۹ اثر)
۲. چین (۵۷ اثر)
۳. آلمان و فرانسه (۵۲ اثر)
۴. اسپانیا (۵۰ اثر)
۵. هند (۴۲ اثر)
۶. مکزیک (۳۵ اثر)
۷. انگلستان (۳۳ اثر)
۸. روسیه (۳۱ اثر)
۹. ایران (۲۷ اثر)
۱۰. ایالات متحده و ژاپن (۲۵ اثر)
همچنین در سال ۲۰۲۳ میلادی، در هجدهمین نشست کمیته پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، ایران با ثبت ۲۴ اثر، با یک پله صعود نسبت به سال ۲۰۲۲ میلادی، در رتبه پنجم آثار ناملموس جهانی قرار گرفت. چین با ثبت ۴۳ اثر بیشترین میراث جهانی ناملموس یا معنوی ثبت شده در جهان را دارد. پس از چین سایر کشورهایی که بیشترین میراث ناملموس ثبت شده در یونسکو را دارند (تا زمان انتشار این گزارش در آذرماه ۱۴۰۲)، به‌ترتیب عبارت‌اند از:
۱. چین (۴۳ اثر)
۲. ترکیه (۳۰ اثر)
۳. فرانسه (۲۸ اثر)
۴. اسپانیا (۲۵ اثر)
۵. ایران (۲۴ اثر)
۶. آذربایجان (۲۳ اثر)
۷. کرواسی، کره و ژاپن (۲۲ اثر)
۸. ایتالیا (۱۹ اثر)
۹. بلژیک (۱۸ اثر)
۱۰. ازبکستان، امارات، قرقیزستان، مغولستان، هند و ویتنام (۱۵ اثر)
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
